Ocena ryzyka zawodowego wg normy PN-N-18002

Wstęp

Ocena ryzyka zawodowego (ORZ) polega na szczegółowym sprawdzeniu oraz ocenie czynników środowiska pracy, które pogarszają stan zdrowia pracownika, aby skutecznie zrealizować obowiązki związane z ORZ należy skrupulatnie przygotować plan, który powinien powstać przy udziale pracowników. Wynika to z istoty złożoności wszystkich aspektów środowiska pracy, jak również wiedzy na temat zagrożeń występujących na stanowisku pracy.

Plan działań odnoszący się do oceny ryzyka zawodowego powinien zawierać:

• odpowiednie zasoby finansowe, rzeczowe ludzkie itp.,
• wyznaczenie zespołu do koordynowania i planowania wykonania ORZ wraz z szczegółowym określeniem ich zadań i odpowiedzialności,
• określenie osób odpowiedzialnych za przeprowadzenie oceny ryzyka zawodowego,
• sformułowane potrzeby szkoleniowe, a także szkolenie osób, których zadaniem będzie przeprowadzenie ORZ,
• zaangażowanie ze strony kierownictwa i pracowników,
• odpowiednie informacje i zasób wiedzy, a także dostęp do potrzebnych konsultacji i usług (wgląd do rejestru wypadków przy pracy, chorób zawodowych, wyników badań i pomiarów czynników szkodliwych i uciążliwych dla środowiska pracy, analiza stanu bhp),
• analizę struktury organizacyjnej (z udziałem zasobów kadrowych), dzięki której możliwe będzie opracowanie wykazu stanowisk pracy,
• plan działania dotyczący czynności przyczyniających się do ograniczenia lub eliminacji ryzyka zawodowego,
• uwzględnioną potrzebę monitorowania skuteczności środków ochronnych,
• szacowanie wielkości ryzyka zawodowego,
• dokumentowanie wyników ORZ,
• informacje dla pracowników związaną z wynikami oceny ryzyka zawodowego, jak również podejmowanymi działaniami, które zmierzają do wyeliminowania lub ograniczenia konkretnego ryzyka,
• przegląd i kontrolę wyników ORZ, a także jej weryfikacje.

Ważne jest, aby plan działania był dostosowany do wielkości przedsiębiorstwa, a także do rodzaju działalności (specyfiki) firmy. W trakcie przygotowania ORZ, w oparciu o sporządzony plan działania dodatkowo należy uwzględnić następujące przedsięwzięcia:

• przeanalizować strukturę organizacyjną przedsiębiorstwa, która powinna zawierać stanowiska stacjonarne i niestacjonarne, jak również te na których wykonywane są procesy technologiczne w pełnym wymiarze czasu pracy oraz tam, gdzie zadania wykonywane są dorywczo,
• uwzględnić potrzebę przystosowania przez pracodawcę stanowisk pracy do potrzeb osoby niepełnosprawnej lub takiej, której praca podlega szczególnej ochronie w oparciu o wykaz prac wzbronionych (kobiety w ciąży lub karmiące piersią oraz młodociani),
• wydzielić stanowiska analogiczne, na których wykonuje się podobne zadania i występują te same zagrożenia, co wpłynie na zmniejszenie czasu potrzebnego do przeprowadzenia ORZ.

Podczas sporządzania ORZ należy również uwzględnić organizację pracy w zakładzie, która jest kluczowa do identyfikacji zagrożeń w miejscu pracy. Zaleca się zwrócenie uwagę na takie zagadnienia jak:

• wymagane kwalifikacje i badania lekarskie potrzebne do wykonywania pracy na danym stanowisku,
• szkolenia, a także wiadomości z działu bezpieczeństwa i higieny pracy, w który skład wchodzi m.in. instrukcja bezpieczeństwa pracy,
• systematyczne przeglądy maszyn i urządzeń oraz ich konserwacja, a ponadto dbałość o dokumentacje techniczno-rozruchową w kontekście uzyskiwania pozwoleń eksploatacyjnych w ramach prowadzonych dozorów technicznych,
• czas pracy ustalony w firmie,
• współpraca między pracodawcami, którzy wykonują pracę w tym samym miejscu, a także przekazywanie informacji o zagrożeniu znajdującym się na stanowisku pracy zewnętrznym pracownikom innych pracodawców, którzy wykonują pracę na tym samym terenie, w ramach koordynacji działań bhp.

Po określeniu planu i celu ORZ, zebraniu wszystkich niezbędnych informacji, zdefiniowaniu wszystkich zagrożeń znajdujących się na stanowisku pracy należy wybrać odpowiednią metodę, która posłuży do oszacowania ryzyka zawodowego i wyznaczenia jego dopuszczalności. Podczas, gdy na pracownika działają czynniki mierzalne jak również niemierzalne środowiska pracy możliwe jest skorzystanie z ilościowej lub jakościowej metody matrycowej według normy PN-N-18002.

Ocena ryzyka zawodowego metodą PN-N-18002

Polska norma PN-N-18002 charakteryzuje się dwoma rodzajami oszacowań ze względu na skale oszacowania ryzyka zawodowego: trzystopniowa i pięciostopniowa, ale również uwzględnia czynniki: mierzalne i niemierzalne. Składające się z dwóch parametrów:

• skutków, które mogą być następstwem zagrożenia,
• prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożenia.

Jak już wyżej wspomniano dzięki metodzie wg normy PN-N-18002 można wyznaczyć czynniki mierzalne i niemierzalne. Poniżej zostaną omówione możliwości dla obu warunków.

Oszacowanie ryzyka zawodowego dla czynnika niemierzalnego wg normy PN-N-18002

W tej metodzie szacuje się zagrożenie uwzględniając: ciężkość szkodliwych następstw oraz prawdopodobieństwo wystąpienia zagrożenia. Wartość ryzyka zawodowego odczytujemy z matrycy w skali trójstopniowej lub pięciostopniowej. Charakterystyka cech danego parametru omówiona jest za pomocą tabel.

Tabela 1. Ocena ciężkości szkodliwych następstw.

Po oszacowaniu szkodliwości następstw kolejnym ocenianym parametrem jest prawdopodobieństwo ich wystąpienia.

Tabela 2. Ocena prawdopodobieństwa wystąpienia szkodliwych następstw zagrożenia.

Po oszacowaniu tych dwóch czynników odczytuje się wartość ryzyka z matrycy ryzyka w zależności od skomplikowania zagrożenia wynik wyczytuje się z trzystopniowej lub z pięciostopniowej skali.

Tabela 3. Oszacowanie ryzyka zawodowego w skali trzystopniowej.

Tabela 4. Oszacowanie ryzyka zawodowego w skali pięciostopniowej.

Szczególnego podkreślenia wymaga fakt, że metoda według normy PN-N-18002 nie jest metodą obligatoryjną, ponieważ nie została powołana w żadnym przepisie prawnym. Dlatego, gdy mowa o stanowiskach pracy, gdzie występują czynnik niemierzalne warto wziąć pod uwagę inną metodę np. Risk Score, PHA, graf ryzyka, pięć kroków itp.

Przykład wykorzystania metody PN-N-18002

Przykład 1

Podczas pracy przy maszynach i urządzeniach tartacznych istnieje ryzyko wybuchu spowodowane przez instalację wentylacji mechanicznej i/lub wyciągu miejscowego, a także przez zalegający pył drzewny. Możliwymi skutkami jest poparzenie termiczne, kalectwo, a nawet śmierć. Pracownik wykonuje zadanie przy maszynie przez całą 8-godzinną zmianę roboczą. W ciągu ostatnich 10 lat w zakładzie pracy nie zdarzył się taki wypadek.

Szacowanie parametrów ryzyka (za pomocą skali trzystopniowej):

• ciężkość następstw: o dużej szkodliwości – najcięższym możliwym skutkiem jest śmierć,
• prawdopodobieństwo następstw: mało prawdopodobne następstwa zagrożeń, które nie powinny wystąpić podczas całego okresu aktywności zawodowej pracownika.

Wartościowanie ryzyka: za pośrednictwem tabeli 3 można zauważyć, że na przecięciu prawdopodobieństwa – „mało prawdopodobne” i kolumny „ciężkość następstw” – duża, otrzymujemy wartość „średnie” co jest jednoznaczne z ryzykiem średnim – dopuszczalnym.

Działania korygujące: systematyczny przegląd instalacji wentylacji mechanicznej i wyciągu miejscowego, utrzymywanie przez pracownika czystości na stanowisku pracy, wzmożona uwaga, przestrzeganie instrukcji eksploatacji i zasad w zakresie ochrony przed wybuchem, a także przestrzeganie zakazów w kontakcie z materiałem stwarzającym zagrożenie wybuchem.

Przykład 2

Pracownik pracujący na hali magazynowej jest narażony na uderzenie przez spadające przedmioty. Spowodowane to jest nieprawidłowo umieszczonymi lub niezabezpieczonymi przedmiotami oraz narzędziami znajdującymi się na regałach. Skutkami takiego zagrożenia są potłuczenia ogólne kończyn, siniaki, stłuczenie, zranienia, otarcia, wstrząśnienie mózgu.

Szacowanie parametrów ryzyka (przy zastosowaniu skali pięciostopniowej):

• ciężkość następstw: o średniej szkodliwości – najcięższym możliwym skutkiem jest wstrząs mózgu,
• prawdopodobieństwo następstw – prawdopodobne następstwa zagrożeń, które mogą wystąpić nie więcej niż kilkakrotnie podczas okresu aktywności zawodowej pracownika.

Wartościowanie ryzyka: za pomocą tabeli 4 na przecięciu prawdopodobieństwa i ciężkości następstw wartość ryzyka wynosi 3 co oznacza, że ryzyko jest średnie – dopuszczalne.

Działania korygujące: sprawne technicznie regały oraz ochrony zabezpieczające przed upadkiem przedmiotów z wysokości, przestrzeganie procedur prawidłowego umieszczania i zabezpieczania materiałów znajdujących się na wysokości, wzmożona uwaga.

Oszacowanie ryzyka zawodowego dla czynnika mierzalnego wg normy PN-N-18002

Metoda oceny ryzyka zawodowego dla czynników mierzalnych wykonywana jest dzięki algorytmom to znaczy, że wykorzystuje się schematy blokowe opisujące czynności następujące po sobie. Ze względu na swój charakter przyporządkowana jest do metody ilościowe. Wynika to z faktu, że korzysta się z wymagań prawnych, które określają najwyższe dopuszczalne stężenie (NDS) i najwyższe dopuszczalne natężenie (NDN) czynników szkodliwych występujących na stanowisku pracy. Rozporządzenie Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 5 sierpnia 2005 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy pracach związanych z narażeniem na hałas lub drgania mechaniczne, a także rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 2 lutego 2011 r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy określają wartości NDN i NDS. Jeśli sprecyzowanie tych wartości nie jest możliwe w oparciu o powyższe akty prawne należy opracować je we własnym zakresie bazując na opinii ekspertów oraz doświadczeniu zakładu pracy i pracowników.
Podczas oszacowanie ryzyka zawodowego dla czynników mierzalnych przypisuje się wartości wyników pomiarów czynników środowiska pracy do matrycy ryzyka w skali trzystopniowej lub pięciostopniowej. Porównywane jest dopuszczalność z wartościami charakteryzującymi dane czynniki, które opisane są w przepisach lub normach. Wyróżnia się takie zagrożenia jak hałas i drgania mechaniczne, których wartość podawana jest w natężeniu oraz zapylenie i czynniki substancji chemicznych, których wartość określana jest w stężeniu, istnieje możliwość wystąpienia innych czynników.
Wartość zagrożenia P charakteryzuje się głównie z wartości najwyższego dopuszczalnego stężenia/natężenia P_max, przestawiona jest najczęściej w skali trzystopniowej. Możliwe jest również określenie wartości P_prog, w których skład wchodzi najwyższe dopuszczalne stężenie/natężeń chwilowe (NDSCh/NDNCh) jak również progowe (NSDP/NDNP), które określane są za pomocą skali pięciostopniowej.

Tabela 5. Macierz oceny ryzyka w skali trzystopniowej ma podstawie wartości wielkości charakteryzujących narażenie.

Tabela 6. Macierz oceny ryzyka pięciostopniowej na podstawie wartości wielkości charakteryzujących narażenie.

Zgodnie z wymaganiami normy, dopuszczalność ryzyka przedstawia się:

• w skali trójstopniowej niedopuszczalne jest ryzyko duże,
• w skali pięciostopniowej niedopuszczalne jest ryzyko duże i bardzo duże.

Możliwe jest korzystanie ze schematów, dzięki którym określa się poziom czynników chemicznych zagrażających pracownikowi.

gdzie:
P_s – wskaźnik określający stężenie średniej ważonej danego czynnika podczas całej zmiany roboczej,
P_ch – wskaźnik określający narażenie na stężenie chwilowe mierzonego czynnika,
P_p – wskaźnik określający narażenie na stężenie pułapowe mierzonego czynnika,
NDS – Najwyższe Dopuszczalne Stężenie,
NDSCh – Najwyższe Dopuszczalne Stężenie Chwilowe,
NDSP – Najwyższe Dopuszczalne Stężenie Pułapowe.

Podczas gdy wykonuje się badania i pomiary czynników chemicznych lub pyłów (nie uwzględniając czynników rakotwórczych lub mutagennych) należy pamiętać o częstości ich wykonywania: co najmniej raz na dwa lata jeśli wynik ostatniego badania lub pomiaru wynosił pomiędzy 0,1 do 0,5 wartości NDS, co najmniej raz w roku, gdy ostatnie badanie stężenia czynnika szkodliwego miało wartość większą niż 0,5 NDS. Natomiast gdy występują czynniki o działaniu rakotwórczym lub mutagennym badania i pomiary przeprowadza się: co najmniej raz na sześć miesięcy, jeśli ostatnie badanie wyniosło od 0,1 do 0,5 wartości NDS, co najmniej raz na trzy miesiące, jeśli ostatni badanie wyniosło powyżej 0,5 wartości NDS. Pomiar stężeń pyłów wykonuje się głównie za pomocą pobrania próbek z powietrza w środowisku pracy. Zasady i spostrzeżenia odnośnie wyników określa norma PN-Z-04008-7:2002. Natomiast strategię badania zgodności z wartościami dopuszczalnymi wyznacza norma PN-EN 689+AC:2019-06 (w wersji angielskiej).
Dla hałasu natomiast określony jest następujący schemat.

 

gdzie:
LEX,_8h – poziom ekspozycji na hałas odniesiony do 8-godzinnego dobowego wymiaru czasu pracy,
LEX,_w – poziom ekspozycji na hałas odniesiony do tygodniowa pracy,
L_Amax – maksymalny poziom dźwięku A,
L_Cpeak – szczytowy poziom dźwięku C.

Podczas badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia występujących w postaci: hałasu, hałasu ultradźwiękowego, drgań mechanicznych działających na pracownika przez kończyny górne lub o ogólnym działaniu na organizm człowieka, należy je wykonywać: co najmniej raz na dwa lata, gdy ostatnie badanie wykazało wartość NDN znajduje się pomiędzy 0,2 do 0,5, co najmniej raz w roku, jeśli ostatnie badanie wykazało wynik przekraczający 0,5 wartości NDN. Ze względu na cel można wykorzystać metodę pomiaru hałasu wydobywającego się z maszyn oraz metodę pomiaru hałasu w miejscu przebywania ludzi. Podczas badania lub pomiaru możne wybrać dwa rodzaje: mierzenie podczas całego czasu narażenia pracownika na hałas, do tej czynności używa się mierników taki jak: dozymetr hałasu lub całkujący miernik poziomu dźwięku (metoda bezpośrednia), jak również wykonywanie pomiaru w czasie krótszym w takim przypadku należy stosować wzoru do określenia poprawnej wielkości na jaką narażony jest pracownik przez cały czas wykonywania zadania. Metodami z jakich należy korzystać przy określaniu wielkości hałasu w środowisku pracy to: PN-N-01307:1994 i PN-EN ISO 9612:2011.

Tabela 7. Dopuszczalność ryzyka zawodowego w skali trójstopniowej.

Tabela 8. Dopuszczalność ryzyka zawodowego w skali pięciostopniowej.

W celu określenia oceny ryzyka zawodowego nie wystarczy wskazać, że została przekroczona ustalona wartość dopuszczalna, ale należy oszacować poziom badanego czynnika w stosunku do ustalonych wartości dopuszczalnych. Co więcej, gdy pojawia się sytuacja, że na danym stanowisku pracy przekroczenie poziomu akceptowalnego nie występuje wymaga się określenia jej krotności za pomocą wyników badań NDN lub NDS.
Krotność k obliczana jest za pomocą stosunku wartości wielkości charakteryzującej dane narażenie do dopuszczalnej wartości wyznaczanej przez NDN i NDS.

Warto zwrócić uwagę na to, że jeśli:

• krotność wyznaczona na stanowisku pracy jest większa od 1 (k>1) to ryzyko oszacowane jest na poziomie dużym,
• krotność jest równa lub większa od 0,5, ale mniejsza od 1 (0,5 < k ≤ 1) to ryzyko zawodowego określone jest na poziomie średnim,
• krotność ryzyka wynosi mniej niż 0,5, wtedy narażenie na czynnik szkodliwy w środowisku jest małe.

Tabela 9. Macierz oceny ryzyka trzystopniowej na podstawie krotności NDN lub NDS.

Decydującym czynnikiem dla określenia kategorii ryzyka zawodowego jest:

• rodzaj czynności jakie należy podjąć w celu realizacji polityki bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników,
• kolejny termin wykonywania badań środowiska na danym stanowisku.

Jako pierwsze wprowadza się środki ochrony zbiorowej (ochrona wszystkich osób znajdujących się w firmie), następnie dobiera się środki ochrony indywidualnej (chroniące jednego pracownika). W sytuacji gdy środki ochrony indywidualnej (ŚOI) są prawidłowo dobrane oraz egzekwowane jest na pracownikach właściwe ich stosowanie istnieje możliwość zmiany poziomu oszacowanego ryzyka zawodowego o jeden poziom (np. z dużego na średnie).
Jednak jeśli nie zostały wykorzystane wszystkie możliwości ograniczenia narażenia na ryzyko zawodowe nie powinno się dobierać ŚOI.
Podczas gdy szacowane jest ryzyko dla grup pracowników charakteryzującej się szczególną ochroną (np. młodociani, kobiety w ciąży, osoby niepełnosprawne oraz osoby starsze), należy zwrócić się uwagę na normy higieniczne. W trakcie gdy nie istnieją ustalone wymagania możliwe jest oszacowanie ich przy wykorzystaniu opinii ekspertów jak również uwag pracowników.

Przykłady wykorzystania metody PN-N-18002

Przykład 1

Pracownik jest zatrudniony na stanowisku palacz kotła na paliwo stałe. Jest narażony na hałas o wartości Lex,_8h = 42 dB. Dla hałasu natężenie powinno być mniejsze niż 80 dB.

Oszacowanie ryzyka (wg skali trzystopniowej)

Wartościowanie ryzyka: za pomocą tabeli 9 można zauważyć, że ryzyko oszacowane jest na poziomie średnim, kategoria dopuszczalne.

Działania korygujące: sprawne urządzenia i maszyny, stosowanie środków technicznych ograniczających hałas tj.: pochłaniacze, materiały dźwiękochłonne, ekrany akustyczne itp., izolacja pracownika od źródła.

Przykład 2

Pracownik pracujący z pilarką tarczową narażony jest na zapylenie powietrza poprzez pył drzewny. Pomiar wykazał że na stanowisku pracy występuje zagrożenie o wartości 1,2 m/s³. Wartość NDS dla pyłów drewna wynosi 3 mg/m³.

Oszacowanie ryzyka (wg skali trzystopniowej)

Wartościowanie ryzyka: za pomocą tabeli 9 można zauważyć, że ryzyko oszacowane jest na poziomie małym, dopuszczalnym zaleca się kontrola, aby pozostać na tym samym poziomie.

Dokumentacja oceny ryzyka zawodowego według normy PN-N-18002

Dokumentacja ORZ przykładowo mogłaby zawierać:

• stronę tytułową, zawierającą datę przeprowadzenia i skład zespołu powołanego do ORZ oraz miejsce na zatwierdzenie dokumentu przez pracodawcę,
• charakterystykę metody PN-N-18002 i/lub innej wykorzystywanej dla oceny czynników niemierzalnych,
• opis stanowiska pracy,
• wymagania dla stanowiska pracy,
• identyfikacje zagrożeń znajdujących się na stanowisku pracy,
• kartę pomiaru ryzyka zawodowego – zagrożenia, źródło zagrożenia, przyczyny, możliwe skutki, ciężkość następstw, prawdopodobieństwo zdarzenia, ryzyko początkowe - skala ryzyka, sposoby obniżenia ryzyka (środki techniczne, organizacyjne, ludzkie) środki ochrony zbiorowej i indywidualnej, prawdopodobieństwo po redukcji, ryzyko końcowe. Podczas występowania czynników mierzalnych możliwe jest obrazowanie ich w tabeli za pomocą wycinku z matrycy ryzyka danego poziomu zagrożenia,
• plan działań korygujących ryzyko zawodowe dla stanowiska pracy,
• potwierdzenie zapoznania pracownika z dokumentacją ORZ dotyczącą danego stanowiska pracy.

Dokumentacja ORZ powinna zawierać miejsce na podpis pracownika, który potwierdza zapoznanie się z ryzykiem zawodowym, zgodnie z Art. 226 Kodeksu pracy.

Podsumowanie metody PN-N-18002

Ocena ryzyka zawodowego metodą PN-N-18002 dla czynników mierzalnych jest jedną z najpopularniejszych metod ilościowych. Główną zaletą jest obszerne jej omówienie. Polega ona na określeniu ORZ poprzez parametry: prawdopodobieństwo wystąpienia zagrożenia oraz szkodliwości następstw, które opisują dane czynniki. Innym sposobem jest możliwość wyznaczyć krotność danego zagrożenia mierzalnego. Wyniki porównuje się z trójstopniową lub pięciostopniową matrycą ryzyka za pomocą, której określany jest poziom ryzyka. Należy podkreślić, że pomiary czynników szkodliwych i uciążliwych w środowisku pracy powinny być przeprowadzone przez laboratoria posiadające akredytację nadaną przez Polskie Centrum Akredytacji.
Zaleca się aby podczas występowania na stanowisku czynników niemierzalnych wyznaczyć ocenę ryzyka zawodowego za pomocą innej metody niż PN-N-18002, które biorą pod uwagę więcej zmiennych mogą to być np.: Risk Score, Pięciu Kroków, JSA itp. Jest przedstawiona również za pomocą tabeli w trójstopniowej skali jednak dla bardziej złożonych prac i czynności należy stosować jej zmodyfikowaną wersje to znaczy macierz oceny ryzyka zawodowego w skali pięciostopniowej. Podczas oceny poziomu ryzyka zawodowego bierze się pod uwagę również stosowane ŚOI na danym stanowisku pracy co może wpłynąć na wynik. Dlatego podczas układania planu korygującego i zapobiegawczego należy przeanalizować stosowane już środki ochrony zbiorowej i indywidualnej.
Ważne jest aby pamiętać, że ORZ ma służyć ochronie zdrowia i życia pracownika. Pomagać w redukcji stresu, strat finansowych, jak również ograniczać skutki absencji i komplikacji pojawiających się podczas wypadków przy pracy i powstawania chorób zawodowych. Dlatego tak ważne jest, aby przeprowadzić ją w sposób prawidłowy i rzetelny, co może przełożyć się na zminimalizowanie ryzyka (zagrożeń), a nawet ich eliminację.