Metoda MAC (Karta Oceny Ręcznych Prac Transportowych)

Wstęp

Filary prowadzonej oceny ryzyka zawodowego (ORZ) stanowią: identyfikowanie, analizowanie, szacowanie oraz wartościowanie zagrożeń. Pracodawca ponosi odpowiedzialność za to, aby oceniać ryzyko zawodowe na każdym stanowisku pracy. Powinien każdorazowo po przeprowadzonej ocenie poinformować pracownika o zagrożeniach, które wiążą się z wykonywaną pracą, oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami. Fundamentalną zasadą jest, aby pracodawca zapewnił niezbędne środki ochrony zbiorowej i indywidualnej. Tylko systematycznie prowadzone badania (pomiary) środowiska pracy oraz ORZ mogą zapewnić właściwe postępowanie, profilaktykę, działania zapobiegawcze i odpowiedni dobór środków ochrony. Celem nadrzędnym jest zapewnienie poprawy warunków pracy, a także ochrony zdrowia i życia osób pracujących.

Jednym z głównych zagrożeń pojawiającym się na stanowisku pracy jest obciążenie układu mięśniowo-szkieletowego powstałe na wskutek przyjmowania nieprawidłowej, często wymuszonej pozycji ciała podczas wykonywania różnych czynności, np. przenoszenia ponadnormatywnych ciężarów (w trakcie wykonywania ręcznych prac transportowych), przy dużej liczby powtórzeń.

Ręczne prace transportowe są jednym z głównych czynników mogących powodować dolegliwości mięśniowo-szkieletowe, a ich definicja według rozporządzenia w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy ręcznych pracach transportowych brzmi następująco: jest to każdy rodzaj transportowania lub podtrzymywania przedmiotów ładunków lub materiałów przez jednego lub większą ilość pracowników w tym przemieszczanie ich poprzez: unoszenie, podnoszenia, układania, pchania, ciągnięcia, przesuwania, przetaczanie lub przewożenie. W trakcie wykonywania ręcznych prac transportowych najczęściej obciążane są następujące części ciała człowieka tj.: odcinek lędźwiowy kręgosłupa (w tym mięśnie okołokręgosłupowe), kończyny dolne i górne.

W celu oceny prawidłowości ręcznych prac transportowych możliwe jest wykorzystanie Karty Oceny Ręcznych Prac Transportowych (ang.: Manual Handling Assessment Chart - MAC). W metodzie brane są pod uwagę czynności wynikające z podnoszenia i przenoszenia produktu, indywidualnie lub zespołowo, a także wskazanie czy potrzebne są działania profilaktyczne lub korygujące.

Dokumentacja obciążenia układu mięśniowo szkieletowego z wykorzystaniem Kart Oceny Ręcznych Prac Transportowych (metoda MAC)

Ocena obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego z wykorzystaniem metody MAC została opracowana w 2002 r. przez specjalistów z brytyjskiej inspekcji pracy (Health and Safety Executive), która służy do przeprowadzenia analizy zagrożeń i oceny ryzyka przy wykonywaniu ręcznych prac transportowych. Karta Oceny Ręcznych Prac Transportowych jest narzędziem pozwalający na wskazanie czynników wpływających na powiększenie ryzyka, spowodowanych przez podnoszenie i przenoszenie, a także przez prace zespołowe. Metoda składa się z 7 etapów, dzięki którym możliwe jest zebranie i opracowanie niezbędnych informacji. Są to m.in.:

• etap 1: zapoznanie z warunkami wykonywania pracy
• etap 2: sporządzenie informacji na bazie rozmów z pracownikami i ich przedstawicielami,
• etap 3: porównanie przebiegu wykonywania pracy z typowymi pracami wykonywanymi na stanowisku pracy,
• etap 4: wybranie sposobu ręcznego transportowania materiału (podnoszenie, przenoszenie, praca zespołowa),
• etap 5: wypełnienie arkusza ocen,
• etap 6: analizowanie wyników badania,
• etap 7: zaproponowanie zmian służących do uzyskania poprawnych warunków wykonywania pracy i zmian w sposobie transportowania ładunków.

Ocena ryzyka składa się z wartościowania ryzyka, które określane jest za pomocą pasma koloru przedstawionego w tabeli 1, która również proponuje niezbędne do podjęcia działania doskonalące.

Tabela 1. Wartościowanie ryzyka

Pasmo kolorów ma na celu uwypuklić elementy wykonywanego zadania wymagające szczególnej uwagi. Jeśli następuje sytuacja, że badane zadanie składa się z kilku czynności np. podnoszeniu i przenoszeniu ważne jest, aby ustalić priorytety działania za pomocą punktacji łącznej, otrzymywane po wykonaniu każdego z zadań.

Instrukcja czynności podnoszenia

1. Masa ładunku/ Częstotliwość podnoszenia (A)

W celu prawidłowego przeprowadzenia oceny ryzyka przy podnoszeniu należy określić częstotliwości powtarzania czynności, a także masy ładunku. Następnie należy odczytać oznaczenie kategorii ryzyka z wykresu 1 i dopasować odpowiedni kolor i punktacje do danej kolumny w arkuszu wyników. W przypadku gdy kolor grupy jest purpurowy, wtedy należy zadanie jeszcze raz dokładnie przeanalizować. Niektóre zadania, które mogą wysoce przyczyniać się do urazów, powinny być dokładnie zbadane, a w szczególności w sytuacji, gdzie element jest trzymany przez jedną osobę.

Nawet w trakcie, gdy ładunek jest lekki, jego częstotliwość jest duża, a mimo to znajduje się w sferze zielonej, to i tak może powodować problemy związane z kończynami górnymi.

Wykres 1. Kategorie ryzyka dla czynności podnoszenia.

2. Odległość rąk od dolnego odcinka kręgosłupa (B)

Po określeniu masy ładunku i częstotliwości wykonywania pracy następną czynnością jest określenie odległości poziomej między rękami, a dolnym odcinkiem kręgosłupa. Przy wyznaczaniu zależności zawsze bierzemy pod uwagę najbardziej niekorzystne ustawienie.

Rys. 1. Ilustracje pomocnicze do oceny odległości poziomej między rękami pracownika, a dolnym odcinkiem kręgosłupa.

3. Podnoszenie w pionie (C)

Bierze się pod uwagę położenie rąk podczas rozpoczęcia czynności podnoszenia i w jego trakcie. Oceniając, zawsze powinno się założyć, że może wydarzyć się sytuacja najbardziej niekorzystna

Rys. 2. Ilustracje pomocnicze do oceny położenia rąk pracownika przy rozpoczęciu podnoszenia i w jego trakcie.

4. Skręcenie tułowia i przechył boczny (D)

Obserwacji poddaje się tułów pracownika podczas podnoszenia ładunku. Jeśli tułów w stosunku do bioder i ud jest skręcony lub osoba przechyla się podczas wykonywania czynności w jedną stronę, wtedy pozycja przyjmuje kolor bursztynowy a punktacja wynosi 1. Natomiast gdy istnieje sytuacja, że tułów jednocześnie skręca się i wygina, czynność oznaczona jest kolorem czerwonym i posiada wartość 2.

5. Ograniczenia postaw (E)

W sytuacji, gdy pracownik nie ma skrępowanych ruchów, wtedy dla czynności przyjmuje się wartość 0, a kolor jest zielony. Jednak jeśli nie ma wystarczająco miejsca (np. wąska szczelina między paletą ładunku, a zsypnią) lub układ przestrzenny stanowiska pracy nie jest wystarczający i wykonywane przez pracownika ruchy w trakcie przenoszenia są skrępowane, należy przyjąć kolor bursztynowy jako właściwy i punktacje o wartości 1. Podczas gdy ruchy są bardzo skrępowane odpowiednim kolorem jest czerwony oraz punktacja równa 3 (praca w ciasnym pomieszczeniu).

6. Przechwycenie ładunku (F)

DOBRE – G/0

Ładunek jest dobrze zaprojektowany posiada odpowiednie uchwyty lub rączki np. uchwyty doraźnie stosowane lub przymocowane do pojemników na stałe co ułatwi wygodny chwyt.

DOSTATECZNE – A/1

Pojemnik z niewłaściwymi uchwytami lub rączkami, przy którym palce musza być zaciśnięte pod kątem 90° pod pojemnikiem.

SŁABE – R/2

Niewłaściwie zaprojektowane pojemniki, nieregularne przedmioty, części obluzowane, trudne lub nieporęczne do uchwycenia np. ładunki nieregularne lub miękkie worki.

7. Stan nawierzchni (G)

Podłoga czysta i sucha, w dobrym stanie – G/0.

Podłoga sucha, ale w złym stanie, nierówna lub wytarta – A/1.

Podłoga mokra/zanieczyszczona, pochyła lub niestabilna – R/2.

8. Inne czynniki środowiskowe (H)

Środowisko pracy podczas podnoszenia skupia się na skrajnych temperaturach, oświetleniu (jasno, ciemno lub słaby kontrast), a także na silnych podmuchach powietrza. Jeśli występuje tylko jeden czynnik ryzyka, wtedy wartość H określana jest za pomocą 1 lub jeśli dwa albo więcej jako 2.

Schemat 1. Schemat postępowania przy podnoszeniu 

Instrukcja czynności przenoszenia

1. Masa ładunku/częstotliwość przenoszenia (A)

Podpunkt ten jest analogiczny jak przy czynności podnoszenia. Jednak wykresy różnią się od siebie. Z wykresu 2 należy wybrać odpowiednią wartość i wprowadzić ją do arkuszu wyników z odpowiednim kolorem i punktacją. W sytuacji, gdy kolor jest purpurowy zaleca się wykonanie dokładniejszej analizy ryzyka, tak aby czynność nie stwarzała poważnego urazu. Należy szczególną uwagę poświęcić w sytuacji ładunku przenoszoną przez jedną osobę.

Wykres 2. Kategorie ryzyka dla czynności przenoszenia.

2. Odległość rąk od dolnego odcinka kręgosłupa (B)

W tym punkcie należy określić odległość w poziomie między rękami, a dolnym odcinkiem kręgosłupa. Oceniając, zawsze powinno się brać pod uwagę pozycje ciała, które jest najbardziej niekorzystna.

Rys. 3. Ilustracje pomocnicze przy ocenie odległości rąk od dolnego odcinka kręgosłupa.

3. Asymetria tułowia i ładunku (C)

Postawa pracownika i stabilność ładunku są czynnikami ryzyka łączonymi z urazami układu mięśniowo-szkieletowego.

Rys. 4. Ilustracje pomocnicze przy ocenie asymetrii tułowia i ładunku

4. Ograniczenia postawy (D)

W przypadku gdy ruchy pracownika nie są skręcone, wtedy czynność ocenia się na wartość 0 i kolor zielony. Jeśli natomiast pracownik w trakcie przenoszenia przyjmuje postawę skrępowana przez czynniki zewnętrzne (np. wąskie drzwi, przez które można przejść tylko jeśli zmieni się położenie ładunku lub wykonując obrót), wtedy czynność otrzymuje kolor bursztynowy i punktacja wynosi 1. W sytuacji, gdy pracownik jest znacznie ograniczony, wtedy odpowiednią wartością jest 3 i kolor czerwony (np. w piwnicy z niskim stropem, gdzie pracownik musi iść z pochylonym tułowiem).

5. Przechwycenie ładunku (E)

DOBRE – G/0

Ładunek dobrze zaprojektowany z pasującymi uchwytami lub rączkami np. uchwyty mogą być doraźne lub na stale przymocowane do pojemnika co da wygodniejszy chwyt.

DOSTATECZNE – A/1

Pojemnik z niewłaściwymi uchwytami lub rączkami. Palce muszą być zaciśnięte pod kątem 90° pod pojemnikiem.

SŁABE – R/2

Niewłaściwie zaprojektowane pojemniki, nieregularne przedmioty, części obluzowane, trudne lub nieporęczne do uchwycenia np. ładunki nieregularne lub miękkie worki.

6. Stan nawierzchni (F)

Podłoga czysta i sucha, w dobrym stanie – G/0.

Podłoga sucha, ale w złym stanie, nierówna lub wytarta – A/1.

Podłoga mokra/zanieczyszczona, pochyła lub niestabilna – R/2.

7. Inne czynniki środowiskowe (G)

Czynniki środowiska pracy, na które powinno się zwrócić uwagę w tym punkcie to: skrajne temperatury, oświetlenie (jasno, ciemno lub słaby kontrast) lub przy silnych podmuchach powietrza. W przypadku gdy występuje jeden czynnik ryzyka należy zanotować wartość 1, jednak w sytuacji gdy są dwa lub więcej to 2.

8. Odległość przenoszenia (H)

Należy podać, w przybliżeniu, całkowita odległość przenoszenia ładunku (nie w linii prostej).

9. Przeszkody na drodze (I)

W sytuacji, gdy pracownik obchodzi przeszkody i grozi mu potknięcie, przenosi ładunek po pochyłościach lub przez zamknięte drzwi, wtedy czynność przyjmuje kolor bursztynowy i punktacja wynosi 2. Jeśli następuje przeniesienie ciężaru po drabinie to poziom ryzyka określany jest jako czerwony i wartość punktowana jest jako 3. W przypadku, gdy podczas przenoszenia występuje więcej niż jeden czynnik, wtedy należy w arkuszu wpisać punktację łączną. Należy również w polu opisu określić dany kąt pochylenia drabiny i/lub jej wysokość.

Schemat 2. Postępowania przy przenoszeniu.

Instrukcja czynności zespołowych

1. Masa ładunku (A)

Niezbędne w tym punkcie jest określenie liczby pracowników biorących udział podczas wykonywania zadania oraz masy ładunku. Następnie ze schematu 5 (wykres przepływowy dla czynności zespołowych) określić kategorie ryzyka i wprowadzić ją do arkusza wyników z odpowiednim dla danej punktacji kolorem. W sytuacji, gdy kolor jest purpurowy należy uważnie przeanalizować dane zadanie, ponieważ czynność ta stwarza poważne urazy i należy je dokładnie przeanalizować. Należy zwrócić szczególną uwagę na ładunki podtrzymane ręcznie przez zespół bez użycia sprzętu pomocniczego.

2. Odległość rąk od dolnego odcinka kręgosłupa (B)

Należy wziąć pod uwagę sposób wykonywania zadania, które ma na celu zbadanie odległości w poziomie pomiędzy rękami, a dolnym odcinkiem kręgosłupa. Oceniając powinno się założyć, że wydarzy się sytuacja najbardziej niekorzystna.

Rys. 5. Ilustracje pomocnicze do oceny odległości poziomej między rękami pracownika, a dolnym odcinkiem kręgosłupa.

3. Podnoszenie w pionie (C)

Bierze się pod uwagę położenie rąk pracownika przy rozpoczęciu czynności podnoszenia, a także w jego trakcie. Oceniają należy założyć, że wydarzy się sytuacja najbardziej niekorzystna.      

Fot. 6. Ilustracje pomocnicze przy ocenie podnoszenia w pionie

4. Skręcanie tułowia i przechył boczny (D)

W czasie podnoszenia ładunku obserwacji należy poddać tułów pracowników. W sytuacji, gdy tułów w stosunku do ud jest skręcony lub podczas podnoszenia pracownik przechyla się na jedną stronę, wtedy czynność ma wartość 1 i kolor bursztynowy. Podczas gdy w trakcie podnoszenia tułów jednocześnie skręca się i wygina odpowiednim kolorem jest czerwony oraz wartość punktacji wynosząca 2.

5. Ograniczenie postawy (E)

W sytuacji, gdy ruchy pracownika nie są w żaden sposób skrępowane odpowiedni będzie kolor zielony i punktacja 0. Jeśli na stanowisku pracy nie będzie wystarczająca ilość miejsca (np. wąska przestrzeń między regałem, a paletom) lub układ przestrzenny stanowiska pracy (np. zbyt wysokie podwieszenie przenośnika), a wykonywane przez pracownika w trakcie podnoszenia ruchy są skrępowane, adekwatny jest kolor bursztynowy, a punktacja wynosi 1. W przypadku, gdy ruchy są bardzo skrępowane właściwym kolorem jest czerwony, a punktacja jest równa 3 (praca w ciasnych pomieszczeniach, np. kanał wentylacji).

6. Pochwycenie ładunku (F)

DOBRE – G/0

Ładunek dobrze zaprojektowany z pasującymi uchwytami lub rączkami np. uchwyty mogą być doraźne lub na stale przymocowane do pojemnika co da wygodniejszy chwyt.

DOSTATECZNE – A/1

Pojemnik z niewłaściwymi uchwytami lub rączkami. Palce muszą być zaciśnięte pod kątem 90° pod pojemnikiem.

SŁABE – R/2

Niewłaściwie zaprojektowane pojemniki, nieregularne przedmioty, części obluzowane, trudne lub nieporęczne do uchwycenia np. ładunki nieregularne lub miękkie worki.

7. Stan nawierzchni (G)

Podłoga czysta i sucha, w dobrym stanie – G/0.

Podłoga sucha, ale w złym stanie, nierówna lub wytarta – A/1.

Podłoga mokra/zanieczyszczona, pochyła lub niestabilna – R/2.

8. Inna czynniki środowiskowe (H)

Czynniki środowiska pracy, które się bierze pod uwagę w tym punkcie to: skrajne temperatury, oświetlenie (jasno, ciemno lub słaby kontrast) lub przy silnych podmuchach powietrza. W przypadku gdy występuje jeden czynnik ryzyka należy zanotować wartość 1 jednak, jeśli dwa lub więcej to 2.

9. Komunikacja, kondycja i kontrola

Podczas zbiorczego podnoszenia ciężaru ważne znaczenie ma porozumiewanie się pomiędzy pracownikami, przed podnoszeniem dobrym sposobem jest odliczanie i wykonanie czynności na wcześniej wyznaczoną liczbę itp.

Schemat 3. Postępowanie przy pracach zespołowych

Arkusz wyników MAC

Jak już wcześniej wspomniano wyniki uzyskane z schematów dla każdej czynności należy wstawić do arkuszu wyników jest to tabela składająca się z 2 części pierwsza część określa nazwa zakładu pracy, opis wykonywanego zadania, określenie czy dane zadanie jest ryzykowane za pomocą 4 zdań, druga część natomiast określa czynniki ryzyka określone wcześniej w schemacie. Rozdzielają je miejsce dla daty i podpisu.

                                               Data: ……………………………. Podpis: ……………………………

Do identyfikacji czynników ryzyka możliwe jest wykorzystanie listy kontrolne NIOSH, która wykorzystywana jest do identyfikacji ergonomicznych czynników ryzyka w trakcie projektowania nowych stanowisk pracy oraz na stanowiska pracy, gdzie możliwe jest powstanie dolegliwości mięśniowo-szkieletowych oraz chorób narządów ruchu.

Celem przeprowadzenia oceny ryzyka jest zidentyfikowanie czynników zagrażających pracownikowi. Aby właściwie przeprowadzić ocenę ryzyka należy wcześniej sprecyzować stan zdrowia pracownika, jego wiek oraz sprawności fizyczne. Pozwoli to na określenie zdolności pracownika do wykonywania danego zadania, a także podczas przyjmowania nowych osób i ich przygotowania zawodowego.

Przykład wykorzystania metody MAC

                                            Data: ……………………………. Podpis: ……………………………

Obserwacja wykonywania pracy na stanowisku pracy drwala ukazała szereg nieprawidłowości, który ma wpływ na uzyskany wynik oceny ryzyka. Wyróżnia się tu elementy oznaczone literą R (red). Dodatkowego badania wymagają również czynności oznaczone literą A (amber). Wynik końcowy określa ogólny wskaźnik oceny, którego nie można utożsamiać z żadnym z wykonywanych zadań. Po analizie wyników końcowych można zauważyć, że istotne zagrożenia pojawiają się podczas czynności przenoszenia.

Dzięki ocenom wyników można wprowadzić rozwiązania techniczne i organizacyjne, adekwatne do występujących problemów.

Wnioski

Ogólne wskazania dla prac transportowych są takie, że podczas przenoszenia gorących, żrących lub o właściwościach szkodliwych dla zdrowia przedmiotów, nie powinny być one przenoszone przez jednego pracownika, gdy ich waga wraz z naczyniem i uchwytem przekracza 25 kg dla mężczyzn i 10 kg dla kobiet.

Celem zmniejszenia lub ograniczenia zagrożeń i uciążliwości podczas wykonywania ręcznych prac transportowych należy zwrócić uwagę na istotne wytyczne prawidłowego ich wykonywania, decydujące o poziomie występowania zagrożeń.

Zasady prawidłowego wykonywania ręcznych prac transportowych, które uwzględnia się przy ocenie ryzyka zawodowego to między innymi:

• transportując przedmiot ręcznie - starać się utrzymywać ciało w pozycji neutralnej lub zbliżonej do neutralnej,
• podnosząc przedmiot znajdujący się na podłodze, umieścić go pomiędzy lekko ugiętymi kolanami, stopy rozstawić płasko i pewnie na podłodze w odległości ok. 40 cm od siebie, plecy utrzymywać wyprostowane, a głowę odchylić nieco do tyłu,
• czynności podnoszenia i opuszczania przedmiotu wykonywać bez pośpiechu, utrzymując ładunek z przodu ciała,
• przenosząc ładunek utrzymywać go jak najbliżej ciała, unikając w ten sposób wzrostu siły koniecznej do jego utrzymania,
• jeżeli pozwalają na to wymiary i kształt ładunku, przenosić go w rękach opuszczonych i wyprostowanych w stawie łokciowym,
• podczas podnoszenia i opuszczania przedmiotów eliminować jednoczesne skręcenie i pochylenie tułowia powyżej 45° od pozycji neutralnej,
• podczas wykonywania pracy unikać podnoszenia przedmiotów powyżej barków,
• jeżeli jest to możliwe, duże i ciężkie ładunki podzielić na mniejsze, łatwiejsze do przeniesienia,
• w miarę możliwości, podnoszenie i przenoszenie zastępować poziomym ciągnięciem i pchaniem,
• przenosząc ładunki dwuręcznie starać się równomiernie rozłożyć obciążenie,
• nie przenosić przedmiotów z niestabilnym środkiem ciężkości,
• pracowników przenoszących przedmioty w zespołach dobrać, uwzględniając ich wymagany równy wzrost,
• podczas wykonywania ręcznych prac transportowych unikać wykonywania pracy w tempie wymuszonym.

W metodzie MAC bierze się pod uwagę czynności podczas podnoszenia, przenoszenia i wykonywanie tych pracy w zespole, nie powinna być stosowana do oceny pchania i ciągnięcia. Umożliwia ona wskazanie najbardziej niebezpiecznych pozycji i pozwala na zbadanie wpływu warunków środowiska pracy na technikę przemieszczania ładunków. W celu zmniejszenia ryzyka należy wprowadzić odpowiednie maszyny i urządzenia techniczne. Jednak istnieją stanowiska, na których nie jest możliwe całkowite ich wyeliminowania np. przy pracach na magazynie, budowie i w rolnictwie). W takich sytuacjach należy zwrócić szczególną uwagę na sposób wykonywania przez pracowników czynności, a także zapewnić możliwość prawidłowego ich przebiegu oraz monitorowania poziomu powstającego zagrożenia.