Oceny ryzyka zawodowego metodą JSA

Wstęp

Ocena ryzyka zawodowego (ORZ) jest procesem analizowania ryzyka i wyznaczania jego dopuszczalności. W skład zadań obejmujących opracowanie opinii na temat ryzyka zawodowego wchodzi: analiza i wartościowanie ryzyka, postanowienie o akceptowalności danego ryzyka oraz określenie działań polegającym na jego zmniejszeniu. Zarządzanie ryzykiem powinno być procesem ciągłym. Żyjemy w społeczeństwie, którego nieodłączną częścią jest konieczność podejmowania decyzji, działań uwzględniających ochronę środowiska naturalnego i właściwości otoczenia, w którym przychodzi nam funkcjonować. Dlatego tak ważne jest, aby przeciwdziałać zagrożeniom mającym wpływ na stan zdrowia i życia pracowników oraz bezpieczeństwo na stanowiskach pracy. Głównym celem oceny ryzyka zawodowego jest skuteczne powstrzymywanie konsekwencji wynikającej z zagrożeń w środowisku pracy. Jeśli nie jest możliwa ich całkowita eliminacja należy je zredukować do poziomu akceptowalnego i systematycznie kontrolować. Podczas późniejszych etapów aktualizacji oceny ryzyka zawodowego można skorzystać z nowych rozwiązań i nabytej wiedzy z literatury naukowej pozwalającej w większym stopniu ograniczyć ryzyko.

Celami szczegółowymi dla oceny ryzyka zawodowego są:

• przegląd czy wszystkie zagrożenia zostały zidentyfikowane i czy jest znane związane z nimi ryzyko zawodowe – należy określić jakie zagrożenia występują na stanowisku, a także ich źródła wraz z charakterystyką. Wybór metody, dzięki której będą identyfikowane zagrożenia wymusza na zespole przeprowadzającym ocenę ryzyka zawodowe systematyczne zbieranie wiadomości o niebezpieczeństwie znajdującym się na stanowisku pracy. Dzięki czemu możliwe będzie określenie ich źródła na poszczególnych miejscach pracy, urządzeń produkcyjnych na każdym z etapów ich użytkowania, a także wykaz osób na nim pracujących. Pomocna będzie weryfikacja czy wcześniej już została opracowana ocena ryzyka zawodowego i dla jakich zagrożeń,
• określenie czy zastosowane środki ochronne są prawidłowe do zidentyfikowanych zagrożeń – konsekwencją prawidłowego doboru środków ochronny jest ograniczenie, a nawet wyeliminowanie zagrożeń. Pomocna w tej kwestii będzie ocena ryzyka zawodowego, dzięki której możliwe jest ustalenie poziomu ryzyka resztkowego, określanego dla konkretnego rodzaju ochrony przed zagrożeniami,
• stwierdzenie czy wyposażenie (w tym materiały) stanowiska oraz organizacja pracy są prawidłowe – jako pierwsze określa się stopień niebezpieczeństwa jakie mogą powodować te czynniki, a także jakie czynności można podjąć w celu ich zmniejszenia poprzez wymianę albo modernizację wyposażenia albo opracowanie zmian w organizacji pracy. Jeśli wprowadzimy modyfikacje w celu zmniejszenia zagrożenia następnym działaniem powinna być kontrola poprawy bezpieczeństwa oraz informacja jeśli powstanie nowego zagrożenia,
• wykazanie priorytetów odnoszących się do eliminacji lub ograniczenia ryzyka zawodowego – jako pierwsze należy ustalić hierarchie zagrożeń według poziomu, który będzie określany za pomocą oceny ryzyka zawodowego. Późniejszym etapem będzie sporządzenie działań korygujących i zapobiegawczych. Po wyznaczeniu tych czynników możliwa będzie eliminacja lub ograniczenie zagrożeń powodujących największe ryzyko w sposób najbardziej efektywny. Jednak warto wziąć pod uwagę możliwości techniczne i ekonomiczne organizacji,
• zapewnienie ciągłej poprawy bezpieczeństwa i higieny pracy – sumiennie przeprowadzany proces ORZ kończy się opracowaniem planów działań korygujących i zapobiegawczych. Jeśli prawidłowo opracowany plan jest skuteczny, realizacja zawsze oddziałuje na poprawę bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracownika. Jest to proces ciągły. Za pomocą coraz to nowszych i bardziej precyzyjnych technologii, materiałów, środków ochrony itp. możliwe będzie wyeliminowanie lub ograniczenie ryzyka zawodowego,
• ukazanie pracownikom, jak również organom nadzorów i kontroli, że ryzyko jest znane,
• podniesienie świadomości pracowników poprzez zapoznanie ich z zagrożeniem na stanowisku pracy, przyczyni się do zmiany zachowania pracownika i zmniejszy prawdopodobieństwo wystąpienia wypadku. W tym celu warto wyposażyć każdego pracownika w broszurki przedstawiające zidentyfikowane zagrożenia na danym stanowisku pracy wraz z oszacowanym ryzykiem, wskazaniem kategorii ryzyka oraz działaniami profilaktycznym, co przyczyni się do wzrostu świadomości i samokontroli pracowników oraz pozwoli w szybki sposób zaktualizować ORZ, gdy pojawi nowe zagrożenie.

Ocena ryzyka zawodowego powinna przebiegać w sposób najprostszy. W zależności od wielkości i specyfiki przedsiębiorstwa, istnieją różne wartości zagrożeń, które można zidentyfikować. Metod, które pozwalają określić ocenę ryzyka zawodowego jest sporo. Jedną z nich jest matrycowa metoda analizy bezpieczeństwa pracy – JSA (ang. Job Safety Analysis).

Ocena ryzyka zawodowego metodą analizy bezpieczeństwa pracy – JSA

Ocena ryzyka zawodowego metodą JSA skupia się na regularnym badaniu sposobu pracy maszyn i urządzeń. Swoje podejście kieruje głównie na stanowisko pracy, a także na procesy technologiczne i zagrożenia wynikające z czynności na nim prowadzonych. Oszacowane ryzyko jest określone w sposób jakościowy dzięki matrycowej metodzie indukcyjnej. W celu określenia ryzyka zawodowego bierze się pod uwagę takie czynniki jak konsekwencje oraz prawdopodobieństwo zdarzenia. ORZ stosuje się w celu precyzyjnego określenia zagrożenia podczas wykonywania zadań roboczych. Sposób wykonywania oceny ryzyka zawodowego metodą JSA charakteryzuje 5 etapów:

• etap 1 polega na zbieraniu informacji odnoszących się do stanowiska pracy (lokalizacji, granic, itp.) i wykonywanych na nim procesach, bierze się pod uwagę również dane techniczne maszyn, a także karty statystyczne wypadków przy pracy, zdarzeń potencjalnie wypadkowych, chorób zawodowych i awarii. Sprawdza się zależność między liczbą zagrożeń, a stosowanymi materiałami, jak również dzieli się prace na poszczególne zadania robocze. Uwzględnia się czynniki niebezpieczne, szkodliwe oraz uciążliwe, a także stosowane już środki ochrony zbiorowej i indywidualnej. Informacjami zalecanymi dla ORZ metodą JSA są tematy odnoszące się do środowiska i kultury prawnej oraz aktualnych norm. Warto poszerzać swoją wiedzę na temat technik i metod zmniejszania ryzyka zawodowego poprzez odpowiednią literaturę naukowo-techniczną lub za pomocą konsultacji ze specjalistami.

• etap 2 charakteryzuje się identyfikacją zagrożeń w procesach pracy, możliwe jest jej wykonanie za pomocą listy kontrolnej, która posiada takie pytania jak np.:

• czy wykonuje się pracę za pomocą określonego sposobu (...)?
• czy stosuje się (...)?
• czy jest wystarczająco dużo informacji (...)?

W wyniku tego, że pytania zaczynają się od słowa „czy” odpowiedź będzie jednoznaczna: TAK lub NIE. Dobór zagadnień jest zależny od specyfiki danego przedsiębiorstwa, dlatego należy je sformułować indywidualnie. Przykładowa lista kontrolna może zawierać takie pytania jak czy pracownik podczas wykonywania czynności może:

• upaść z wysokości lub wpaść do zgłębień?
• wejść w kontakt z przedmiotami ostrymi, chropowatymi lub będącymi w ruchu?
• doznać urazu podczas wytrysku cieczy pod ciśnieniem?
• być porażony prądem elektrycznym?
• być narażony na hałas?
• być narażony na promieniowanie podczerwone, nadfioletowe/laserowe/jonizujące?
• być narażony na oddziaływanie substancji chemicznych?
• być narażony na substancje i preparaty mutagenne?
• być obciążony dużym wysiłkiem fizycznym?
• być narażony na pracę w ograniczonej przestrzeni lub w wymuszonej pozycji ciała?

W liście kontrolnej może znajdować się jeszcze wiele innych pytań, które w bardziej precyzyjny sposób pomogą w dostarczeniu wiadomości na temat zagrożeń znajdujących się na stanowisku pracy. Najlepiej, aby wypełniali ją pracownicy lub osoby je reprezentujące.

• etap 3 polega na dokonaniu właściwej oceny ryzyka zawodowego za pomocą subiektywnego oszacowania parametrów konsekwencji zdarzenia (C) oraz prawdopodobieństwa konsekwencji (P), gdzie C określa się w czterech klasach. Klasa C1 – jest wartością nieznaczną, co oznacza, że nie powoduje niezdolności do pracy, C2 ma marginalne konsekwencje zdarzenia powodujące krótką niezdolność do pracy, C3 charakteryzuje się poważną konsekwencją zdarzeń, inaczej mówiąc dłuższą niezdolnością do pracy. C4 jest bardzo poważnym zdarzeniem i powoduje śmierć.

Tabela 1. Szacownie konsekwencji zdarzeń

• etap 4 po określeniu parametru C wyznacza się wartość P za pomocą wzoru:

P = F + O + A

gdzie:
F – częstotliwości występowania zagrożenia (ekspozycji),
O – prawdopodobieństwo wystąpienia zdarzenia,
A – możliwość uniknięcia lub ograniczenia szkody.

W celu określenia wartości tych trzech parametrów wykorzystuje się przestawione niżej tabele.

Tabela 2. Szacowanie częstotliwości występowania zagrożenia (F)

Tabela 3. Szacowanie prawdopodobieństwa zdarzenia (O)

Tabela 4. Szacowanie możliwości ograniczenia szkody (A)

Po podstawieniu wartości do danego parametru w tabeli, możemy oszacować poziom elementów ryzyka oraz docelowo samo ryzyko, korzystając z poniższej matrycy.

Tabela 5. Szacowanie ryzyka 

W celu określenia wartości ryzyka wraz z zaleceniami decyzyjnymi wykorzystuje się tabele 6.

Tabela 6. Wartościowanie ryzyka

• etap 5 jest ostatnim etapem, który przeznaczony został do wniosków, a także działań prewencyjnych, sposobów eliminacji lub ograniczenia ryzyka. W celu usunięcia lub ograniczenia narażenia pracownika na działania zagrożenia należy zastosować zmiany w środowisku pracy, zmniejszyć czas ekspozycji na zagrożenia, jak również zmiany w technologii lub organizacji pracy, zastosowanie odpowiednich dla danego zagrożenia środków ochrony zbiorowej i indywidualnej oraz opracowanie procedur bezpiecznego wykonywania powierzonych zadań.

Przykłady wykorzystania metody JSA

Przykład 1

Pracownik zatrudniony na stanowisku administracyjno-biurowy (technik prac biurowych). Jest narażony na upadek na tym samym poziomie. Źródłem zagrożenia może być mokra, śliska nawierzchnia, a także nieuwaga podczas poruszania się. Skutkami takiego zdarzenia są stłuczenia, zwichnięcia, a nawet złamania. W ostatnich latach nie zarejestrowano takiego zdarzenia.

Szacowanie parametrów ryzyka:

Konsekwencja zdarzenia C = C3 – dłuższa niezdolność do pracy,

W metodzie JSA prawdopodobieństwo konsekwencji P jest sumą trzech parametrów:

• częstość występowania zagrożenia: F = 5 – codzienna,
• prawdopodobieństwo zdarzenia: O = 1 – nieistotne,
• możliwość uniknięcia lub ograniczenia szkody: A = 1 – oczywista,
• prawdopodobieństwo konsekwencji:

P = F + O + A = 5 + 1 + 1 = 7

Wartościowanie ryzyka: zgodnie z tabelą 5 można zauważyć, że na przecięciu wiersza C2 i kolumny P = 7, otrzymujemy wartość ryzyka 4. Tabela 6 określa, że zagrożenie jest na poziomie akceptowalnym.

Działania korygujące:utrzymanie dobre stanu nawierzchni, umieszczenie znaku ostrzegawczego tam, gdzie nie jest możliwe wyeliminowanie lub ograniczenie zagrożenia, wzmożona uwaga. 

Przykład 2

Pracownik zatrudniony na stanowisk technik weterynaryjny jest narażony na zranienie ręki, które może być spowodowane przez ugryzienie przez psa w czasie zabiegu. W ciągu ostatnich 5 lat w klinice zwierząt, w której osoba pracuje, taka sytuacja zdarzyła się 3 razy. Zdarzenie zostało zakwalifikowane jako wypadek lekki.

Szacowanie parametrów ryzyka:

Konsekwencja zdarzenia: C = C2 – krótka niezdolność do pracy.

W metodzie JSA prawdopodobieństwo konsekwencji P jest sumą trzech parametrów:

• częstość występowania zagrożenia: F = 5 – codziennie,
• prawdopodobieństwo zdarzenia: O = 4 – prawdopodobne,
• możliwość uniknięcia lub ograniczenia szkody: A = 3 – możliwe,
• prawdopodobieństwo konsekwencji:

P = F + O + A = 5 + 4 + 3 = 12

Wartościowanie ryzyka:zgodnie z tabelą 5 można zauważyć, że na przecięciu wiersza C2 i kolumny P = 12 otrzymujemy wartość 5. Na postawie tabeli 6 zauważyć można, że jest ono akceptowalne.

Działania korygujące: szczepienia ochronne, stosowanie odpowiednich środków ochrony indywidualnej (rękawice ochronne, fartuchy, itp.), szkolenia na temat odpowiedniej reakcji, wzmożona uwaga. 

Podsumowanie metody JSA

Metoda JSA jest metodą oceny ryzyka zawodowego wieloetapową, charakteryzującą się tym, że wartość parametru P jest określany przez sumę trzech elementów natomiast konsekwencja C jest klasyfikowana jako osobna część. Poziom wszystkich czynników jest definiowany za pomocą tabel co ułatwia ich wartościowanie. W następnym etapie obliczane jest prawdopodobieństwo konsekwencji i według tego za pomocą matrycy ryzyka dokonuje się oszacowania ryzyka. Po zakończeniu czynności związanych z wartościowaniem ryzyka zawodowego należy przeprowadzić analizę wyników i zaplanować działania korygujące, pozwalające na ograniczenie, a nawet eliminacje zagrożeń. Pożądanym także jest, aby na zakończenie postarać się o sformułowanie wniosków i spostrzeżeń dotyczących ORZ. Głównym postępowaniem zapobiegawczym dla ryzyka zawodowego jest stosowanie środków:

• technicznych eliminujących lub ograniczających zagrożenia u źródła ich powstania,
• ochrony zbiorowej,
• organizacyjnych i proceduralnych (procedury lub instrukcje bezpieczeństwa pracy),
• ochrony indywidualnej.

Podczas doboru rozwiązań technicznych i organizacyjnych należy:

• odpowiednio je dopasować do zagrożeń i związanych z nim ryzykiem zawodowym,
• konsultować swoje spostrzeżenia i sugestie z pracownikami i/lub ich przełożonymi,
• wykonywać systematyczne przeglądy i w razie potrzeby modyfikować,
• spełniać wymagania krajowych przepisów prawnych oraz być zgodne z dobrą praktyką,
• poszerzać aktualny stan wiedzy.

Tylko dzięki przeprowadzonej ORZ możliwe jest ustalenie priorytetów działań zapobiegawczych. Jako pierwsze powinno wziąć się pod uwagę zagrożenia, które nie mieszczą się na poziomie akceptowalnym. Należy również zwrócić uwagę na stanowiska pracy na których ryzyko jest większe, ale akceptowalne jak również tam, gdzie narażona jest większa liczba pracowników. Po przeprowadzeniu oceny ryzyka zawodowego powinno dążyć się do ograniczenia wartość ryzyka do poziomu najniższego, a nawet jego eliminacji, co jest uzasadnione w każdym przypadku z punktu widzenia rachunku ekonomicznego. Plan działania korygującego i zapobiegawczego może zawierać:

• liczbę porządkową,
• wybrane zalecenia – opis zadania,
• przewidywane wyniki:

• zagrożenia, które będą zlikwidowane lub ograniczane,
• liczbę osób, którym będą poprawione warunki bhp,
• realizacja:

• osoby odpowiedzialne za realizację,
• termin realizacji,
• szacowane koszty (zł).

Dodatkowo w powyższym planie należy zamieścić miejsce na podpisy osób, które go opracowały i zatwierdziły.
Po określeniu planu działań korygujących należy przejść do jego realizacji stosując kolejność, którą wyznaczono wcześniej – zaczynając od ryzyka nieakceptowalnego.