Ocena ryzyka czynnika zawodowego stwarzanego przez czynnik biologiczny

Wstęp

Zgodnie z Kodeksem pracy pracodawca jest zobowiązany do oceniania, dokumentowania ryzyka zawodowego związanego z wykonywaną pracą oraz informowania pracowników o istniejącym zagrożeniu na stanowisku pracy. Dodatkowo powinien wdrażać niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające dane ryzyko, a nawet je eliminujące, wykorzystując w tym celu najnowsze osiągnięcia nauki i techniki.

Jednym z podstawowych czynników znajdujących się w środowisku pracy jest czynnik biologiczny często określany jako „biologiczny czynnik zagrożenia zawodowego” lub „biologiczne szkodliwości zawodowe”. Są to drobnoustroje, włącznie z tymi, które zostały zmodyfikowane genetycznie, hodowle komórkowe i wewnętrzne pasożyty ludzkie, które mogą być przyczyną zakażenia, alergii lub zatrucia. Natomiast drobnoustroje to jednostki mikrobiologiczne, komórkowe lub bezkomórkowe zdolne do replikacji lub przenoszenia materiałów genetycznych. Przyczynami powstawania szkodliwych czynników biologicznych są czynniki wywołujące choroby zakaźne i inwazyjne, alergeny, toksyny biologiczne, czynniki rakotwórcze, biologiczne wektory, które obejmują:

• drobnoustroje komórkowe, jak również te zmodyfikowane genetycznie,
• jednostki bezkomórkowe zdolne do replikacji lub przenoszenia materiału genetycznego, w tym zmodyfikowane genetycznie,
• hodowlane komórki,
• pasożyty wewnętrzne człowieka.

Ogólny podział grup czynników biologicznych jako czynników szkodliwych podzielono na:

• priony i wirusy,
• bakterie,
• grzyby,
• pasożyty wewnętrzne,
• czynniki roślinne,
• czynniki zwierzęce.

Czynnik biologiczny jako czynnik niebezpieczny – makroorganizmy stwarzające uraz np. zwierzęta: pszczoły, osy, zwierzęta domowe/dzikie itp., natomiast gdy wyznacza się go jako czynnik uciążliwy, wtedy mowa o tych powodujących utrudnienia w wykonywaniu pracy tj. strach przed zwierzętami, m.in. kleszczami, owadami, gryzoniami.

Klasyfikacja stopnia ryzyka biologicznego dzieli się na:

• grupa 1 zagrożenia – pojawienie się chorób u ludzi jest mało prawdopodobne,
• grupa 2 zagrożenia – mogą pojawiać się niebezpieczne choroby pracowników, jednak rozprzestrzenianie się ryzyka biologicznego do populacji jest mało prawdopodobne. Do jej zmniejszenia korzysta się ze skutecznej profilaktyki lub leczenia,
• grupa 3 zagrożenia – może powodować u ludzi ciężkie choroby, które są niebezpieczne dla pracowników, a rozprzestrzenianie się czynnika biologicznego do populacji ludzkiej jest bardzo prawdopodobne. Istnieje możliwość zmniejszenia działania wpływu czynnika na człowieka za pomocą skutecznej profilaktyki lub leczenia,
• grupa 4 zagrożenia – powoduje ciężkie choroby i jest niebezpieczna dla pracowników, dodatkowo rozprzestrzenianie się czynnika biologicznego do populacji jest bardzo prawdopodobne.

Wyróżnia się dwa rodzaje dróg przenoszenia czynników biologicznych, tj. pośrednie i bezpośrednie. Są to m.in.:

• droga kropelkowa lub pyłowa, np. gruźlica, grypa, SARS-CoV-2,
• droga pokarmowa, np. wirusowe zapalenie wątroby typu A, tasiemczyce,
• przez krew i inne pyły ustrojowe (bezpośrednie, ugryzienie, podrapanie, skaleczenie itp.), np. wirusowe zapalenie wątroby typu B i C, wścieklizna,
• przez glebę, np. tężec, zgorzel gazowy,
• przez przedmioty codziennego użytku, np. grzybice,
• przez wektory (kleszcze, komary, muchy, itp.), np. borelioza.

Na świecie pojawiło się nowe zagrożenie, które na dzień dzisiejszy wywraca świat do góry nogami, mowa tu o koronawirusie (COVID-19) wywoływanego przez wirusa SARS-CoV-2, przez który został wprowadzony na terenie Rzeczpospolitej Polskiej stan epidemii. Epidemia charakteryzowana jest jako wystąpienie na określonym obszarze i w określonym czasie zakażeń lub zachorowań na chorobę zakaźną w wyraźnie większej liczbie niż we wcześniejszym okresie albo wystąpienie zakażeń lub chorób zakaźnych dotychczas niewystępującej. Koronawirus przenoszony jest drogą kropelkową. Występuje on praktycznie w każdych warunkach gdzie przebywają ludzie. Szczególnym problemem jest, gdy zakład wykonuje pracę skooperowaną, to znaczy, że pracownicy pracują wspólnie w bliskim kontakcie w jednym miejscu i czasie. W lepszej sytuacji są firmy, gdzie możliwe jest wykonywanie czynności w bezpiecznej od siebie odległości lub pracy zdalnej albo jako teleprace. Ważne jest aby zapamiętać, że do transmisji wirusa SARS-CoV-2 dochodzi przy bliskim kontakcie z osobą zakażoną w mniejszym niż dwa metry odstępie oraz trwającym dłużej niż 15 min. Naukowcy na całym świecie pracują nad wynalezieniem i opracowaniem metod leczenia choroby COVID-19. Na dzień dzisiejszy leczenie wykonuje się w sposób wspomagający, polega na podawaniu tlenu ciężko chorym pacjentom i pacjentom z ryzykiem wystąpienia ciężkiej choroby, a także bardziej zaawansowane wspomaganie oddychania, takie jak wentylacja w przypadku pacjentów krytycznych. Wykorzystuje się deksametazon, który jest kortykosteroidem, może on pomóc skrócić czas pobytu pod respiratorem i uratować życie pacjentom z ciężką chorobą i w stanie krytycznym. WHO nie zaleca samoleczenia żadnymi lekami, w tym antybiotykami, jako profilaktyka lub lekarstwo na COVID-19.

Ocena ryzyka zawodowego czynnika biologicznego w miejscu pracy

W czasie wyznaczania najwyższego dopuszczalnego stężenia czynników biologicznych w powietrzu środowiska pracy i innych elementów środowiska pracy należy zapamiętać, że nie ma aktów prawnych precyzujących ich wartość. Przyczyną takiej sytuacji jest trudność metodyczna powstającą na skutek różnorodności mikroflory, brakiem standaryzacji metod pomiarowych, doświadczenia oraz trudności w określeniu wartość i efektów działań bioaerozoli.

Biorąc pod uwagę potrzebę określenia wartości progowej w odniesieniu do czynników biologicznych, która wypływa na zadania wykonywane każdego dnia, a także na istniejące akty prawne, w tym również dyrektywę 2000/54/WE. Określa ona wytyczne dotyczące ochrony pracowników przed ryzykiem związanym z narażeniem na czynniki biologiczne w miejscu pracy, skupia się na zagadnieniach związanych z tą problematyką, a także kwestiach pomocnych w ocenie ryzyka. Dodatkowo wyróżnia się takie akty prawne jak: ustawa o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi, Rozporządzenie w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochronie zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki. Innymi aktami są przepisy dotyczące wykazu prac dla młodocianych i kobiet oraz przepisy dotyczące wykazu prac szczególnie niebezpiecznych. Zasady określają również polskie normy, tj.:

• normy w sprawie procedury oceny narażenia na czynniki biologiczne i jest to: PN-EN 14031:2006,
• normy w sprawie pobierania próbek powietrza, np. PN-EN 14583:2008, PN-EN 13098:2020-01 (w wersji angielskiej),
• norma określające zasady oceny ryzyka zawodowego to: PN-N 18002:2011 – jednak nie określa ona wprost wymagań dla zagrożeń biologicznych.

Ocenę ryzyka zawodowego dla zagrożeń biologicznych, jak już wcześniej wspomniano, można przeprowadzić dzięki metodzie PN-N 18002:2011, ale można wykorzystać również inne metody, tj. Risk Score, Pięciu Kroków, itp.

Dokumentacja oceny ryzyka zawodowego przy narażeniu na szkodliwe czynniki biologiczne powinna zawierać informacje:

• wykaz prac i pracowników narażonych na szkodliwe czynniki biologiczne,
• charakterystykę oddziaływania szkodliwego czynnika biologicznego na organizm człowieka, m.in.: rodzaj czynnika, grupę zagrożenia, źródło zagrożenia, sposób kontaktu, drogę przenoszenia, objawy zakażenia, skutki zakażenia, potencjalne działania (czy produkują toksyny, czy mogą powodować alergie, czy są dostępne skuteczne szczepienia ochronne, czy należy przechowywać dokumentacje powyżej 10 lat),
• wynik oceny ryzyka, m.in.: ekspozycję na zagrożenie, prawdopodobieństwo zakażenia,
• działania profilaktyczne, m.in.: działania korygujące i zapobiegawcze środki ochrony,

Pracodawca przy ocenie ryzyka zawodowego szkodliwego czynnika biologicznego powinien uwzględnić:

• klasyfikację i wykaz szkodliwych czynników biologicznych,
• rodzaj, stopień i czas trwania narażenia na działanie czynnika biologicznego,
• potencjalne działania alergizujące lub toksyczne czynniki biologiczne,
• choroby, które mogą wystąpić w następstwie wykonywanej pracy,
• stwierdzone choroby, które mają bezpośrednie związek z wykonywaną pracą,
• wskazówki organów Państwowej Inspekcji Sanitarnej i Państwowej Inspekcji Pracy oraz jednostek służby medycyny pracy,
• drogę przenoszenia,
• istniejące, skuteczne szczepionki,
• specyfikacje czynności.

Gdy mowa o interpretacji wyników powstałych przy pomiarze stężeń czynników biologicznych środowisku pracy, a także propozycje wartości normatywnych często należy podążać za intuicją, lecz istnieje możliwość wykorzystać badań przeprowadzonych przez Zespół Ekspertów ds. Czynników Biologiczny Międzyresortowej Komisji ds. NDS i NDN, który sporządził propozycje wartości dopuszczalnych mikroorganizmów i endotoksyn w powietrzy. Propozycje dopuszczalnych stężeń drobnoustrojów i endotoksyn w powietrzu została przedstawiona w tabeli 1.

Tabela 1. Propozycje dopuszczalnych stężeń drobnoustrojów i endotoksyny w powietrzu opracowane przez Zespół Ekspertów ds. Czynników Biologicznych i Międzyresortowej Komisji ds. NDS i NDN

* dla frakcji respirabilnej proponowane wartości powinny być o połowę niższe i wynosić: 50.000 CFU/m3 dla bakterii mezofilnych, 10.000 CFU/m3 dla bakterii Gram-ujemnych, 10.000 CFU dla termofilnych promieniowców, 25.000 CFU/m3 dla grzybów i 100 ng/m3 (1.000 EU/m3) dla endotoksyny bakteryjnej.
CFU = jednostki tworzące kolonie (colony forming units),
EU = jednostki endotoksyczne (endotoxin units).

Jak już wcześniej wspomniano dokumentacja oceny ryzyka zawodowego przy narażeniu na szkodliwe czynniki biologiczne powinna zawierać takie informacje jak: wykaz pracowników narażonych (posiada go pracodawca) zawiera listę osób narażonych na czynniki biologiczne grupy 3 lub 4, prace jakie są przez nich wykonywane, a także czynniki biologiczne, na które jest narażony pracownik oraz w miarę potrzeb zapisy przypadków narażenia, awarii oraz wypadków. Istnieją działalności, które wskazują na narażenie czynników biologicznych, a są to m.in.:

• prace w zakładach produkcyjnych żywności,
• prace w rolnictwie,
• prace w trakcie której dochodzi do kontaktu ze zwierzętami lub produktami pochodzenia zwierzęcego,
• prace w służbie zdrowia, w jednostkach odizolowanych oraz jednostkach wykonujących badania pośmiertne,
• prace w laboratoriach klinicznych, weterynaryjnych lub diagnostycznych, z wyłączeniem mikrobiologicznych laboratoriów diagnostycznych,
• prace w zakładach przetwarzania odpadów.
• prace przy urządzeniach oczyszczania ścieków.

W celu przeciwdziałania narażenia pracowników wystawionych na działanie czynnika biologicznego, gdy wszystkie techniczne aspekty zostały wykorzystane należy podjąć następujące środki:

• podtrzymać jak najmniejszą liczbę pracowników narażonych lub potencjalnie narażonych,
• zaprojektować ciąg zadań związanych z pracą, a także środków nadzoru przemysłowego w taki sposób, aby uniknąć lub zminimalizować uwalnianie się czynników biologicznych w miejscu pracy,
• wyposażyć miejsce pracy w środki ochrony zbiorowej lub w przypadku braku możliwości uniknięcia narażenia, należy wyposażyć pracownika w środki ochrony indywidualnej,
• zastosować środki higieny zgodne z celem zapobiegania lub redukcji przypadkowego przeniesienia bądź uwolnienia czynników biologicznych poza miejscem pracy,
• zastosować znaki zagrożenia biologicznego, a także istotne znaki ostrzegawcze,
• sporządzić plan postępowania na wypadek awarii z udziałem czynników biologicznych,
• przeprowadzić testy, gdzie istnieje konieczność i jest to technicznie wykonalne, na obecność czynników biologicznych stosowanych w pracy, poza pierwotnym miejscem fizycznego zamknięcia,
• określić i zapoznać pracownika ze środkami bezpiecznego pobierania, składowania oraz usuwania odpadów, z uwzględnieniem zastosowań bezpiecznych i możliwych do zidentyfikowania pojemników, w miarę potrzeb po odpowiednim przetworzeniu,
• opracować procedury bezpiecznego obchodzenia się z czynnikami biologicznymi i ich transportu w obrębie miejsca pracy.

Wszystkie czynności w celu obniżenia narażenia pracowników powinny być powtarzane, a ich wyniki zebrane i podsumowane, w celu jeszcze lepszej ochrony pracowników.

Dokumentacja oceny ryzyka czynnik biologicznego

Dokumentacja oceny ryzyka czynnika biologicznego oprócz podstawowych rzeczy zawiera:

• stronę tytułową z miejscem na dzień przeprowadzenia, skład zespołu przeprowadzającego oraz miejsce na zatwierdzenie,
• instrukcje do oceny ryzyka zawodowego,
• opis i wymagania dla stanowiska,
• identyfikację i charakterystykę zagrożeń na stanowisku pracy,
• kartę pomiaru ryzyka zawodowego,
• plan działań korygujących ryzyko zawodowe dla stanowiska pracy,
• miejsce na potwierdzenie zapoznania się z dokumentacją dla stanowiska, które musi podpisać pracownik.

Podsumowanie

Przeprowadzanie oceny ryzyka zawodowego nie powinno być jednorazowe. Jak pokazały ostatnie wydarzenia związane z epidemią wirusa SARS-CoV-2 powinny być one systematycznie powtarzane, ich wyniki muszą być zbierane, jak również podsumowywane w celu określenia najlepszych działań profilaktycznych. Ocena ryzyka zawodowego powinna być aktualizowana nie tylko podczas zmian profilu działalności firmy, ale także podczas wprowadzenia nowych technologii czy narzędzi pracy. W opracowanym artykule przedstawiono najważniejsze informacje odnoszące się do czynnika biologicznego, a także co powinno się znajdować w ocenie ryzyka zawodowego, wykaz pracowników narażonych oraz prace przy których występuje narażenie na czynnik biologiczny oraz jakie środki należy podjąć w celu zmniejszenia ryzyka.