Ocena obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego metodą RULA

Wstęp

Zgodnie z Kodeksem pracy pracodawca jest zobowiązany do oceniania i dokumentowania ryzyka zawodowego związanego z wykonywaną pracą, a także stosowania niezbędnych środków profilaktycznych zmniejszających dane ryzyko. Dodatkowo powinien poinformować pracowników o istniejącym zagrożeniu oraz o zasadach ochronnych powodujących jego ograniczenie lub eliminację.

Ryzyko zawodowego, przed którym ma informować i chronić pracowników pracodawca, zdefiniowane jest jako prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń związanych z wykonywaną pracą, w szczególności wystąpienie u pracowników niekorzystnych skutków zdrowotnych, w wyniku zagrożeń zawodowych występujących w środowisku pracy lub sposobie jej wykonywania.

W celu prawidłowego wyznaczenia wartość ryzyka i określenia działań korygujących należy przeprowadzić ocenę ryzyka zawodowego, która powinna znaleźć się na każdym stanowisku pracy. Odpowiedzialny jest za nią pracodawca, a wykonuje ją kompetentny zespół (wyznaczony lub powołany przez pracodawcę).

Jednym z cięższych w skutkach zagrożeniem pojawiającym się na stanowisku pracy jest nadmierne obciążenie fizyczne, którego następstwem mogą być różnego rodzaju schorzenia mięśni, ścięgien i wiązadeł. Powstają one w wyniku urazu, ciągłego obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego podczas czynności wykonywanych na stanowisku pracy. Czynniki, które mogą powodować schorzenia można rozdzielić na genetyczne, morfologiczne, psychospołeczne i biomechaniczne. Obciążenie na stanowisku pracy nie zawsze będzie takie same, co przyczynia się do innych skutków np. podczas pracy siedzącej jest inne ryzyko zawodowe niż podczas pracy w pozycji stojącej. Oprócz tego wyróżnia się obciążenia pracą powtarzalną oraz wymagające stałego utrzymania pozycji ciała. Głównymi, początkowymi objawami, na które skarżą się pracownicy to: bóle, sztywność mięśni, mrowienie, a nawet drętwienie.

Dużym ryzkiem choroby i dolegliwości układu mięśniowo-szkieletowego stanowią pracę wykonywane przy aktywności ruchowej kończyn górnych, która ma charakter powtarzalny. Praca powtarzalna charakteryzuje się tym, że wielokrotnie wykonuje się podobne cykle czynności roboczych. Podobieństwo cykli polega na wykonywaniu pracy w sekwencji czasowej, podczas której rozwija się dana grupa mięśni o określonej sile oraz ruchu. Prace powtarzalne mają to do siebie, że podczas ich wykonywania zaangażowane są głównie kończyny górne, jednak dodatkowo mogą być narażone również plecy.

Jeśli przystępuje się do zmniejszenia występowania dolegliwości mięśniowo-szkieletowych, na samym początku należy określić czynności wykonywane na stanowisku pracy, tak aby były one optymalne, z uwzględnieniem czynników, od których zależy obciążenie układu mięśniowo-szkieletowego prac (pozazawodowych i zawodowych) pracowników wykonujących czynności na danym stanowisku pracy. Podstawowym czynnikiem wpływającym na natężenie dolegliwości układu ruchu mają czynniki biomechaniczne, w której skład wchodzi pozycja ciała, a także wywierane siły zewnętrzne (jej typ, kierunek działania i wartość). Jednych z ważniejszych elementów jest czas, utrzymywania danej pozycji.

Gdy mowa o ocenie obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego wyznaczanego przy pomocy obciążenia szyi, tułowia i kończyn górnych, ale również ze względu na użycie siły potrzebnej do wykonania określonego zadania oraz utrzymania określonej pozycji ciała, wtedy zaleca się dokumentacje obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego metodą RULA (ang. Rapid Upper Limb Assessment).

Ocena obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego metodą RULA

Jak już wyżej wspomniano metoda ta jest stosowana głównie przy wyznaczaniu obciążenia szyi, tułowia i kończyn górnych, co przyczynia się do tego, że najczęstszymi stanowiskami dla którego jest stosowana to praca siedząca np. przy komputerze i podczas pracy w szwalni. To na tych stanowiskach zostały one najwięcej razy przetestowane, ponieważ są to prace lekkie, ale wykonywane często w wymuszonych, niefizjologicznych pozycjach ciała. Metoda RULA jak i metoda REBA (ang. Rapid Entire Body Assessment) charakteryzuje się łatwością w wykonaniu, a także szybkością w uzyskiwaniu wiarygodnych wyników. Przy wyznaczeniu ostatecznej wartości zdobywa się informacje odnoszące się do wielkości ryzyka jak również zakresu działań ergonomicznych potrzebnych do jego zmniejszenia. Metoda RULA może być wykorzystana jako dodatek dla bardziej obszernych ocen ergonomicznych stanowiska pracy niezbędnych do zmniejszenia ryzyka. W celu oceny obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego tą metodą wykonuje się 16 kroków i dwa etapy charakteryzujące się:

• krok 1 – 8 (etap 1) wyznacza obciążenie dla kończyn górnych, oddzielnie dla prawej i dla lewej strony,
• krok 9 – 15 (etap 2) ocenia obciążenie dla szyi, tułowia i oparcia na podłożu,
• ostatni krok 16 polega na odczytaniu i interpretacji wyniku końcowego.

Schemat 1. Schemat postępowania podczas stosowania metody RULA

Krok nr 1 polega na określeniu pozycji ramienia za pomocą poniższego schematu.

Rys 1. Obciążenie ramion

Krok nr 2 określa pozycje przedramienia za pomocą punktacji przedstawione w poniższym schemacie.

Rys 2. Obciążenie przedramion

Krok nr 3 polega na wyznaczeniu obciążenia nadgarstka za pomocą punktacji w schemacie przedstawionej poniżej.

Rys 3. Obciążenie nadgarstka

Krok nr 4 polega na określeniu skrętu (rotacji) nadgarstka poprzez dodanie do wyznaczonego w kroku trzecim obciążenia nadgarstka to znaczy, gdy występuje skręcenie dodaje się +1 pkt, a jeśli skręcenie nadgarstka jest bliskie maksymalnemu, wtedy dodaje się +2 pkt.

Krok nr 5 polega na odczytaniu wyników dla kończyny górnej z tabeli 1.

Tab. 1. Szacowanie ryzyka dla pozycji A

Krok nr 6 polega na określeniu jednostronnego obciążenia kończyny górnej dla wartości odpowiedniej, dla wyznaczonego punkcie w piątym o ilość punktu dla pracy statycznej lub czynności powtarzalnej przedstawione w poniższej tabeli.

Tab. 2. Dodatkowe punkty dla obciążenia kończyny górnej

Krok nr 7 polega na określeniu zużycia siły kończyny górnej do wartości wyznaczonej w punkcie szóstym dodaje się wartość użycia siły przedstawioną w poniższej tabeli. Po zsumowaniu wszystkich wartości wynik zapisuje się w schemacie nr 1 w oknie suma A.

Tab. 3. Punkty określające użycie siły przez kończynę górną

Krok nr 8 polega na powtórzeniu czynności dla kroków 1 – 7 w celu zbadania obciążenia drugiej kończyny górnej i zsumować wynik A.

Krok nr 9 polega na określeniu pozycji szyi wraz z wyznaczeniem wartości punktowej za pomocą poniższego schematu.

Rys 4. Obciążenie szyi 

Jeśli szyja jest skręcona lub pochylona na bok, wtedy do wyniku należy dodać +1.

Krok nr 10 charakteryzuje się wyznaczeniem pozycji tułowia i określeniem odpowiedniej liczby punktów.

Rys 5. Obciążenie tułowia 

Podczas gdy ocenia się stanowisko pracy, w której pracownik przyjmuje pozycję siedzącą i jego tułów jest prawidłowo podparty podczas siedzenia, wtedy wartość wynosi 1, jednak jeśli nie, wartość będzie wynosić 2.

Jeśli tułów jest skręcony lub pochylony na bok, wtedy do wyniku dodaje się wartość +1.

Krok nr 11 polega na określeniu wsparcia dla kończyn dolnych.

Tab. 4. Punkty określające jednostronne obciążenie kończyny dolnej 

Krok nr 12 polega na odczytaniu wyniku dla pozycji B, która składa się z wartości szyi, tułowia oraz kończyn dolnych za pomocą przedstawionej poniżej tabeli.

Tab. 5. Szacowanie ryzyka dla pozycji B

Krok nr 13 polega na dodaniu wielkości wyniku dla szyi, tułowia oraz kończyn dolnych wartość charaktertyzującą wysiłek statyczny lub czynności powtarzalne.

Tab. 6. Punkty określające obciążenie kończyny dolnej

Krok nr 14 określa zużycie siły przez kończynę dolną do wartości wyznaczonej w kroku nr 13 dodaje się wartość użycie mięśni wyznaczonej przez tabele poniżej.

Tab. 7. Punkty określające użycie siły przez kończynę dolną

Krok nr 15 polega na uzyskaniu wyniku B za pomocą tabeli w kroku 12 i dodaniu kroku 13 i 14.

Krok nr 16 charakteryzuje się odczytaniem wyniku za pomocą poniższej tabeli, a następnie jej przeanalizowaniu.

Tab. 8. Szacowanie ryzyka dla sumy końcowej

W celu interpretacji wyników metodą RULA wykorzystuje się wynik otrzymany w kroku nr 16 i tabele przedstawioną poniżej, która pozwala na ocenę ryzyka dolegliwości ze strony układu ruchu, a także określa czy działania są potrzebne.

Tab. 9. Wartościowanie ryzyka obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego

Gdy mowa o praktycznych aspektach metody warto wiedzieć, że głównie stosuje się ją do:

• wstępnej analizy ekspozycji pracownika – jego kończyn górnych – na ryzyko pojawiające się z powodu:

• przyjmowanej pozycji podczas pracy,
• obciążenia statycznego mięśni,
• powtarzalności ruchów,
• obciążenia statycznego, czyli stosowane siły,

• opisania efektywność działań korygujących mających na celu zmniejszenie ryzyka zawodowego przed zmianami, a także po wprowadzeniu zmian,
• określenia priorytetów działań korygujących i prewencyjnych, których celem będzie wyznaczenie zmian sposobu wykonywania pracy w ramach różnych stanowisk pracy lub w ramach różnych zadań; za pomocą określenia zagrożeń i ekspozycji na nie w trakcie zadań wynikających z specyfiki danego stanowiska pracy metoda umożliwia porównanie obciążeń segmentów narządu ruchu,
• wyznaczenia zawodów ze względu na specyfikę, na których pracownik będzie w większym stopniu narażony na wystąpienie schorzeń zawodowych kończyn górnych, taka analiza umożliwia określenie czynników ergonomicznych niezbędnych dla danej grupy zawodowej. Zanim przystąpi się do obserwacji należy:

• wyznaczyć zadania i czynności, które pracownik będzie wykonywał w trakcie poddawania go ocenie,
• określenie strony ciała, która będzie poddawana ocenie (lewa, prawa czy obydwie) w podejmowaniu decyzji powinno się kierować asymetrią funkcjonalną pracownika, obciążeniem kończyn górnych czynnościami oraz nawykami w wykonaniu czynności. Nie zaleca się podczas jednego badania obserwować dwóch stron, aby poprawnie przeprowadzić badanie należy wziąć pod uwagę tylko jedną stronę i przy następnej obserwacji drugą,
• określić czas potrzebny do wykonania czynności badawczych bezpośrednio na stanowisku pracy, który został określony przez eksperta odpowiedzialnego za przeprowadzenie obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego,
• sprawdzenie skuteczności działań korygujących wyznaczonych za pomocą oceny ryzyka MSDs (zaburzenia układu mięśniowo-szkieletowego) na stanowisku pracy, przed i po wprowadzeniu zmian,
• ustalenie kolejności działań korygujących i prewencyjnych, których celem jest modyfikacja sposobu wykonywania pracy na różnych stanowiskach lub w ramach różnych zadań. Dzięki takiemu ustaleniu możliwe jest porównanie obciążeń segmentów narządu ruchu,
• określenie zawodów o podwyższonym ryzyku, który może ryzyka wystąpienia schorzeń zawodowych kończyn górnych: analiza ma na celu wyznaczenie ergonomicznych czynników kluczowych dla danej grupy zawodowej.

Zapis obserwacji można wykonać na uprzednio przygotowanym arkuszu rejestracji RULA. Arkusz ten składa się z tabeli (macierz obserwacji), w której wierszach notuje się przebieg czasowy obserwacji. W kolumnach natomiast, zaznacza się uwzględniane w metodzie czynniki ryzyka. Obserwację należy prowadzić stosownie do potrzeb: dla całego dnia pracy, dla wybranych zadań lub cyklów pracy. Metoda została również opracowana w formie programu komputerowego.

Przykład wykorzystania metody RULA

Pracownik jest zatrudniony na stanowisku pracownik budowlany. Jednym z jego zadań wykonywanych na stanowisku pracy jest ręczne noszenie materiałów budowlanych oraz sprzętu (transport poziomy) na miejsce wykonywania czynności.

Podsumowanie

Metoda RULA jest metodą zaawansowaną, znajdującą zastosowanie do oceny ryzyka obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego. Należy wziąć pod uwagę fakt, że ludzkie ciało jest bardzo złożone co powoduje zmniejszoną skuteczność prostych metod (np.: Risk Score, PN-18002 itp.). Warto zauważyć, że nie tylko warunki pracy mogą wpłynąć na wynik oceny, ale również czynniki osobowe pracownika, które mogą mieć wpływ na wzrost obciążenia od poziomu akceptowalnego po taki, który będzie powodował znaczący problem dla pracownika. Metoda RULA jest bardzo zbliżona do metody REBA, ponieważ biorą pod uwagę te same części ciała (metoda RULA skupia się dodatkowo na skręceniu nadgarstka). W metodzie RULA wzięte są pod uwagę takie elementy jak: szyja, tułów, nogi, a także kończyny górne. Wartościowanie można przeprowadzić, jak już wyżej wspomniano, w specjalnie przygotowanej do tego celu aplikacje wykorzystującej arkusz kalkulacyjny Excel, w której wykonuje się tabele z wartościami wyznaczonymi za pomocą schematów i dla lepszego zobrazowania przedstawia się wyniki w formie graficznej. Po określeniu wartości ryzyka ważne jest poinformowanie pracowników o ryzyku pojawiającym się na stanowisku pracy, a także możliwościach ograniczenia ryzyka poprzez przyjmowanie poprawnej pozycją ciała w trakcie wykonywania zadań. Metoda RULA jest stosowana dla większości stanowisk pracy od administracyjno-biurowych, przez pracę na produkcji, po pracę w bardzo wymuszonej pozycji krótkotrwałej lub długotrwałej np. podczas czyszczenia wentylacji, prac w studzienkach kablowych itp. Wadą metody jest fakt, że nie uwzględnia ona m.in.: indywidualnych ograniczeń pracowników w głównej mierze wieku, doświadczenia, morfologii ciała (typu somatycznego, a także wymiarów antropometrycznych), wagi oraz aktualnego stanu zdrowia, czynników środowiska pracy, czynników psychospołecznych. Zaletą metody RULA jest szybkość i łatwość w wykonaniu. Schematyczne podejście pozwalające na zmniejszenie możliwości popełniania błędów, a także umożliwia łatwe poruszanie się w metodzie. Wyznacza działania jakie muszą być podjęte przy podanym poziomie ryzyka, a także określa kolejność wprowadzenia zmian w zależności od poziomu oraz określa stanowiska pracy podlegające zawodom o podwyższonym ryzyku. Metoda RULA jest wodzącą polecaną przez Państwową Inspekcje Pracy (PIP) oceną ryzyka obciążenia mięśniowo-szkieletowego, która również jest często zalecana podczas starań o dofinansowanie przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) jako rzecz bardzo istotna. Warto zwrócić uwagę na fakt, że metoda jest dokładniejsza do celów określania obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego niż inne metody oceny ryzyka zawodowego takie jak Risk Score, WPR itp. ponieważ skupia się na danych czynnościach wykonywanych przez pracownika i jego postawie ciała, a nie na zagrożeniach wynikających ze środowiska pracy.