Ocena obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego metodą REBA

Wstęp

Definicja ryzyka zawodowego zawarta jest w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 września 1997 r. w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy: ryzyko zawodowe - to prawdopodobieństwo wystąpienia niepożądanych zdarzeń związanych z wykonywaną pracą, powodujących straty np. niekorzystne skutki zdrowotne, w wyniku zagrożeń zawodowych występujących w środowisku pracy lub sposobu wykonywania pracy. Obciążenie mięśniowo-szkieletowe na stanowisku pracy to zagrożenie, którego miarą jest ryzyko. Negatywne oddziaływanie zagrożenia na pracującego prowadzi lub może prowadzić do szeregu schorzeń i dolegliwości takich jak: zapalenie stawów, zapalenie pochewek ścięgnistych, zapalenie ścięgien, bóle mięśni, zwyrodnienie stawów kręgosłupa oraz zapalenie nerwów. Do powstawania zagrożeń przyczyniają się m.in.: niekorzystna organizacja pracy, nieergonomiczne stanowisko pracy, co często wymusza na pracowniku przyjmowanie wymuszonej i nienaturalnej postawy w czasie wykonywania prac, stosowanie nietypowych narzędzi, nieprzestrzeganie dopuszczalnych wartości i niewłaściwa technika podnoszenia ciężarów, a także występowanie czynników stresogennych, przyczyniających się do pojawiania reakcji stresowej i ogólnego napięcia organizmu.

Główne czynniki wpływające na obciążenie układu mięśniowo-szkieletowego można rozróżnić ze względu na właściwości pozazawodowe, czyli wiek, płeć, masa ciała oraz poziom sprawności fizycznej, a także na właściwości zawodowe wyróżnia się tu m.in.:

• wartość wysiłku fizycznego,
• pozycje przyjmowana podczas pracy,
• ergonomiczność stanowiska pracy oraz dostosowanie go do cech antropometrycznych pracownika,
• ręczne prace transportowe,
• pozycje wymuszone,
• nadmierny ciągły ucisk na tkanki lub elementy znajdujące się w narządach ruchu,
• czynniki fizyczne środowiska pracy,
• stosowanie nietypowych (wyszukanych) narzędzi i materiałów,
• przywlekły stres, który może powodować napięcie mięśni.

Innym elementem wpływającym na obciążenie mięśniowo-szkieletowe jest czynnik organizacyjny, w którego skład może wchodzić:

• wysokie tempo pracy,
• praca w systemie akordowym,
• brak kontroli nad pracą i duże wymagania,
• brak mobilizacji do pracy,
• wykonywanie pracy w pośpiechu,
• brak integracji między pracownikami.
• Wyróżnia się klika metod oceny obciążenia mięśniowo-szkieletowego na stanowisku pracy, które należy dobrać odpowiednio do danego zagrożenia. Dodatkowo należy wziąć pod uwagę informacje powiązane z pozycją ciała podczas pracy oraz wywieranymi siłami. Gdy pracownik będzie wykonywał prace powodujące zmęczenie, a jego postawa będzie głównie statyczna, wtedy warto zastosować metodę REBA.

Ocena obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego metodą REBA

Metoda obciążenia mięśniowo-szkieletowego REBA (ang. Rapid Entire Body Assessment) jest zmodyfikowaną metodą RULA (ang. Rapid Upper Limb Assessment). Została stworzona przez dr Sue Hignett i dr Lynn McAtamney brytyjskich ergonomistów z University of Nottingham w 2000 roku. Pozwala na zidentyfikowanie wysiłku fizycznego powiązanego z pozycją ciała podczas pracy, wywieranymi siłami i wykonywaniem pracy powodującej obciążenie i zmęczenie, z uwzględnieniem obciążenia przy pracy powtarzalnej (monotypowej) i statycznej. Ocena obciążenia układu ruchu metodą REBA dokonywana jest w trzech krokach: ocena pozycji ciała podczas pracy, zastosowanie procedur oceny, oceny ryzyka. Przeprowadza się ją poprzez nadanie różnych wariantów obciążenia czynnikiem biomechanicznym odpowiedniego kodu znajdującego się w tabeli. Wykorzystuje się przy tym płaszczyznę strzałkową, która uwzględnia sześć segmentów m.in.: rękę w nadgarstku, przedramię, ramię, głowę wraz z szyją, tułów oraz kończyny dolne. W celu określenia ich położenia zwraca się uwagę na kończyny górne, tułów i kończyny dolne. Umożliwia określenie schorzeń układu ruchu, które mogą pojawić się podczas ciągłego narażenia pracownika na dane obciążenie lub przyjmowaną pozycje ciała. Wyniki uzyskane podczas opracowania dokumentacji mogą stanowić podstawę do jeszcze szerszej oceny ergonomicznej.
Warto zapamiętać, że metoda REBA bierze pod uwagę obciążenie całego układu mięśniowo-szkieletowego, z użyciem sił wykorzystywanych podczas wykonywania danej czynności, jak również niezbędnej do utrzymania określonej pozycji ciała. Istnieje możliwość wyznaczenia tylko oceny najbardziej niekorzystnej postawy ciała (która na pierwszy rzut oka obrazuje niezgodność) i poprzez wyznaczenie tego zostanie uzyskana informacja o poziomie ryzyka zawodowego i działaniach korygujących, które należy wykonać w celu jego zmniejszenia. Za optymalną pozycje ciała przyjmuje się pozycje neutralną – stojącą z wyprostowanym kręgosłupem i kończynami górnymi opuszczonymi wzdłuż ciała.

Wyróżnia się 13 kroków do oceny obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego metodą REBA, charakteryzują się m.in.:

w krokach 1 – 5 wyznacza się obciążenie pozycją szyi, tułowia oraz kończyn dolnych z uwzględnieniem obciążenia zewnętrznego,
w krokach 6 – 10 określane jest obciążenie pozycją ramienia, przedramienia, nadgarstka z uwagą na jakość trzymania ręcznego – obciążenie chwytem,
w krokach 11 – 12 przedstawiony jest wynik końcowy oceny obciążenia mięśniowo-szkieletowego z zachowaniem rodzaju wysiłku (wysiłek statyczny, powtarzalność, szybkie i duże zmiany postawy ciała),
ostatni krok ma na celu interpretacje końcowego wyniku REBA.
Dobrym rozwiązaniem jest stosowanie serii obserwacji (np. fotografii) czynności wykonywanych na stanowisku pracy co umożliwia dokładniejszą ocenę średniego obciążenia układu ruchu w danym czasie.

Schemat 1. Postępowanie podczas stosowania metody REBA

Przystępując do oceny obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego należy zacząć od analizy A, w tym oceny szyi (krok 1). Gdy głowa jest pochylona w płaszczyźnie strzałkowej w zakresie od 0 do 20° wtedy wartość wynosi 1, jednak jeśli kąt pochylenia wyniesie więcej niż 20°, wtedy wartość przyjmuje 2 punkty (patrz schemat poniżej i tabela 1). Jeśli występuje pochylenie głowy na bok lub skręt szyi do wyniku dodaje się +1.

 

Tab. 1. Ocena obciążenia szyi

 

 

Krok 2 polega na określeniu pozycji tułowia podczas wykonywania pracy. Jeśli plecy są wyprostowane, wtedy wynik jest punktowany jako 1. Podczas gdy pracownik jest pochylony/odchylony do przodu lub do tyłu pod kątem do 20° to pozycja przyjmuje wartość 2. Natomiast jeśli kąt pleców zawiera się pomiędzy 20° – 60° to pozycja ma wielkość 3 pkt., a podczas gdy tułów jest pochylony powyżej 60°, wtedy wynik będzie wynosił 4 (patrz schemat poniżej i tabela 2). W sytuacji skręcenia lub pochylenia bocznego pleców do wyniku dodaje się +1.

Tab. 2. Ocena obciążenia tułowia

Krok 3 polega na ocenie obciążenia kończyn dolnych podczas pracy. W sytuacji równego rozłożenia ciężaru ciała w pozycji stojącej jak i siedzącej kod położenia kończyn dolnych wynosi 1. Jeśli natomiast ciężar nie jest jednakowo rozłożony na stopach, lub gdy nie następuje ich podparcie, wtedy punktacja ma wartość 2. Jeżeli występuje sytuacja, że kąt w zgięciu kolanowym ma wartość między 30° – 60° następuje zwiększenie wyniku o 1, a gdy kąt będzie większy od 60º do wyniku dodaje się 2 pkt. (patrz schemat i tabela 3).

Tab. 3. Ocena obciążenia kończyn dolnych

Krok 4 określa wynik dla wartości analizy A składającej się z wcześniej wyznaczonego poziomu szyi, tułowia i kończy dolnych. Wynik odczytuje się z tabeli, która zawiera te trzy czynniki. Wartość wpisuje się w miejsce tablica A.

Tab. 4. Wyniki analizy A

Kolejnym krokiem jest określenie użycia siły (dodatkowej masy) i dodanie go do końcowego wyniku A w schemacie 1.

Tab. 5. Tablica obciążenia/siły

Jeśli chodzi o analizę B, która zaczyna się od kroku 6 w ocenie analizy obciążenia mięśniowo-szkieletowego metodą REBA jako pierwsze zostanie określona i wyznaczona wartość dla pozycji ramienia.

Tab. 6. Ocena obciążenia ramion

 

Krok 7 składa się z oceny pozycji przedramion w trakcie wykonywania czynności związanych z pracą do jej wyznaczenia można wybrać jedną z pozycji ukazanej na schemacie najbardziej charakteryzującym dane ustawienie lub skorzystać z tabel z słownym opisem poziomu.

Tab. 7. Ocena obciążenia przedramion

Następną czynnością jest określenie pozycji nadgarstka podczas pracy i związaną z nią liczbą punktów.

Tab. 8. Ocena obciążenia nadgarstka

Krok 9 ma za zadanie określić wynik dla analizy B biorąc pod uwagę wcześniej wyznaczone wartości przedramienia, nadgarstka i ramienia.

Tab. 9. Wynik analizy B

Krok 10 określa wartość dla jakości chwytu przedmiotu, który wyznacza się za pomocą tabeli 10 i dodaje do wyniku uzyskanego w tabeli 9. Uzyskaną sumę zapisuje się w miejscu „Wynik B”.

Tab. 10. Ocena jakości chwytu

Kolejną czynnością (która nie wlicza się w liczbę kroków) jest powtórzenie działań 6 – 10 dla drugiej kończyny górnej oraz określenie, wyższego wyniku i wpisanie go przy końcowym wyniku B.

Krok 11 ma na celu określenie wyniku C, który jest wyznaczany za pomocą wcześniej ustalonych wartości A i B.

Tab.11. Tablica wyniku C

Krok 12 polega na dodatkowym zwiększeniu wyniku C o wartość aktywności pracownika w trakcie wykonywania ocenianego zadania zostało określone w tabeli 12. Sumę wyniku C i aktywności wpisuje się w miejscu „Wynik B”.

Tab. 12. Tablica aktywności

Krok 13 polega na interpretacji wyniku REBA to znaczy wynik całkowity porównuje się z podaną niżej tabelą 13. Ma to na celu określić wartość ryzyka powiązanego z powstaniem dolegliwości ze strony układu ruchu, a także pomóc w ustaleniu czy działania ergonomiczne pozwalające na zmniejszenie poziomu ryzyka są potrzebne.

Tab. 13. Wartościowanie ryzyka

Przykład wykorzystania oceny obciążenia mięśniowo-szkieletowego metodą REBA

Pracownik jest zatrudniony na stanowisku magazynier. Jedną z czynności jest układanie towarów na regałach. Pracownik jest narażony na długie stanie bez możliwości siedzenia, często z rękami uniesionymi ponad linie głowy, a także kucanie. Czynność jest wykonywana przez 4 min i posiada 3 pozycje. Czynność jest powtórzona 10 razy.

Dokumentacja oceny obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego metoda REBA

Dokumentacja przykładowo mogłaby zawierać:

• stronę tytułową, zawierającą datę przeprowadzenia i skład zespołu powołanego do wykonania dokumentacji oraz miejsce na zatwierdzenie dokumentu przez pracodawcę,
• instrukcje do oceny obciążenia układu ruchu,
• opis stanowiska pracy,
• wymagania dla stanowiska pracy,
• charakterystykę obserwacji na stanowisku pracy,
• zestawienie pozycji ciała w poszczególnych fazach,
• arkusz oceny obciążenia statystycznego w poszczególnych pozycjach,
• przedstawienie graficzne wyników,
• wyniki pomiarów i obserwacji na stanowisku pracy,
• plan działań korygujących ryzyko zawodowe dla stanowiska pracy.

Na pierwszej stronie ORZ należy zawrzeć informację o osobie zatwierdzającej dokument. Ostatnia strona natomiast powinna zawierać miejsce na podpis pracownika, który potwierdza zapoznanie się z ryzykiem zawodowym, zgodnie z Art. 226 Kodeksu pracy.

Podsumowanie metody REBA

Metoda REBA określana jest mianem szybkiego pomiaru obciążenia czynnościowego oraz mięśniowo-szkieletowego całego ciała podczas wykonywania zadań związanych z pracą. Skupia się na określonych pozycjach ciała przyjmowanych przez pracownika, zakresie ruchu, obciążeniu zewnętrznym, stosowanej sile, intensywności pracy mięśni, jak również rodzaju chwytu. Została ona zbadana na dużej liczbie pracowników, którzy wykonują czynności często w niefizjologicznych, wymuszonych pozycjach ciała, a także takie które wymagają dużego wysiłku fizycznego, co spowodowało zwiększenie wiarygodności pozyskiwanych wyników. Po wprowadzeniu zmian, działań zapobiegawczych i profilaktycznych, należy dokonać weryfikacji tych metod w celu określenia skuteczności zastosowanych rozwiązań. Mocną stroną metody jest prostota wykorzystania i szybkość w opracowaniu wiarygodnych wyników. Końcowy werdykt posiada informację o wielkości ryzyka w pięciostopniowej skali, a także działaniach zapobiegawczych. Im większa wartość ryzyka tym szybciej muszą być wprowadzone zmiany. Słabą stroną metody jest fakt, że ocena obciążenia mięśniowo-szkieletowego dostarcza tylko wskazówki o potrzebie zmniejszania danego ryzyka zawodowego, bądź braku potrzeby. Decyzje o zmianie na stanowisku pracy powinny być podparte szerszym badaniem ergonomicznym, analizą sposobu wykonywania pracy, stosowaniem narzędzi i metod pracy, co może przekładać się na utrudnienia związane np. z czasem pracy, który może spowodować zbędny wydatek. Oprócz tego zbyt wielkie obciążenie może powodować dolegliwości mięśniowo-szkieletowe. W celu wyznaczania wartości liczbowej dla poszczególnej pozycji ciała przyjmowanej podczas wykonywania czynności związanych z pracą warto skorzystać z programu Excel, dzięki któremu wynik można w łatwiejszy sposób wyznaczyć tabelarycznie stosując określone funkcje, a nie np. liczyć ręcznie (co powoduje zmniejszenie błędów), a także w prostszy sposób zostanie przedstawiony wynik w formie graficznej. Metoda REBA jest wiodącą i zalecaną przez Państwową Inspekcje Pracy (PIP) w celu określenia ryzyka zawodowego związanego z obciążeniem układu mięśniowo-szkieletowego. Promowana jest podczas ubiegania się o dofinansowanie z zakładu ubezpieczeń społecznych (ZUS), ponieważ jest ona dokładniejsza dla tego celu, niż inne metody takie jak Risk Score czy PN-N-18002.