Ocena obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego metodą OWAS

Wstęp

Ocena ryzyka zawodowego (ORZ) charakteryzuje się analizowaniem i wartościowaniem ryzyka zawodowego. Za to, aby na każdym stanowisku pracy znajdowała się ORZ według Kodeksu pracy odpowiedzialny jest pracodawca. Musi on również wyposażyć pracownika w niezbędne środki ochronne. Dodatkowo powinien poinformować pracownika o tym, że zagrożenie istnieje, a także o zasadach chroniących przed ryzykiem zawodowym. Głównym zadaniem oceny ryzyka zawodowego jest zapewnienie poprawy warunków pracy, a także ochrony zdrowia i życia osób pracujących. ORZ musi być przeprowadzana w sposób systematyczny i rzetelny, aby spełniała swoją funkcje.

Jednym z podstawowych zagrożeń znajdujących się na stanowisku pracy jest obciążenie układu mięśniowo-szkieletowego na stanowisku pracy. Nadmierne i niewłaściwe obciążenie układu ruchu może doprowadzić do wielu urazów i dolegliwości. Najczęściej pojawiającymi się powikłaniami są: zapalenie stawów, zapalenie pochewek ścięgnistych, zapalenie ścięgien, ból mięśni, zwyrodnienie stawów kręgosłupa oraz zapalenie nerwów. W zależności od rodzaju stanowiska pracy będą się zmieniać rodzaje powikłań pojawiających się w późniejszym czasie. Obserwuje się często, że pracownik, który jest narażony na obciążenie układu mięśniowo-szkieletowego może odczuwać ból podczas wykonywania danej czynności, a także dopiero po jakiś czasie.

Na zaburzenie układu mięśniowo-szkieletowego (MSDs) wyróżnia się podstawowe czynniki tj.:

• pozycja ciała,
• wywierana siła,
• czas utrzymania.

Wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje obciążeń: statyczne i dynamiczne. Ponadto określa się dwie drogi powstania urazów:

• kumulacyjne – są skutkami wielokrotnego i/lub długotrwałego dźwigania nawet niewielkich ciężarów podczas wykonywania prac związanych ze stanowiskiem,
• ostre – wynikają z przekroczenia normy podnoszenia ciężarów lub wypadku przy pracy,

Problemami, które mogą zwiększyć powstanie urazu jest:

• podnoszenie ciężaru, gdy jest zbyt: ciężki, duży, trudny do utrzymania, niestabilny, trudny do objęcia oraz ogranicza widoczność,
• zbyt męczące, wykonywane za często i długo czynności,
• przyjmowanie niewygodnej pozycji podczas pracy (zginanie lub skręcenie tułowia, zginanie nadgarstków, sięganie zbyt daleko lub zbyt wysoko).

Ważne jest określenie czynników, które mogą powstać podczas wykonywania pracy na danym stanowisku. Pomoże to w zminimalizowaniu powstania wypadków przy pracy, a także chorób zawodowych, na które jest narażony pracownik. Gdy mowa o ryzyku zawodowym wynikającym z obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego jedną z bardziej popularnych jest metoda OWAS (Ovako Working Posture Analysis System)

Ocena obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego metodą OWAS (Ovako Working posture Analyzing System)

Ocena obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego metodą OWAS bierze pod uwagę przyjmowane pozycje podczas pracy. Została stworzona przez fińskich autorów z Ovako Oy. Jest ilościową analizą skupiającą się na ryzyku MSDs (zaburzenia układu mięśniowo-szkieletowego) przyjmowanej sylwetki pracownika podczas wykonywania zadań. Charakteryzuje się zwracaniem dużej uwagi na technikę obserwacji pracownika podczas pracy. Metoda OWAS skupia się na łącznym obciążeniu pozycji ciała połączone z wcześniej wspomnianym obciążeniem zewnętrznym. Do przeprowadzania badań najczęściej wykorzystuje się kamerę co ułatwia późniejsze określenie czasu utrzymania i częstotliwość zmian danej pozycji ciała w trakcie pracy oraz oszacowano związane obciążenia układu mięśniowego. Jej celem jest ocena przyjmowanej pozycji i ewentualna jej korekta. Metoda OWAS bierze pod uwagę obciążenie pochodzące z:

• pozycji pleców (zakodowanej pozycji: 1 – wyprostowane, 2 – zgięte do przodu, 3 – skręcone, 4 – zgięte i skręcone),

Rys. 1. Pozycja pleców 

• położenia ramion (trzy pozycje: 1 – obydwa poniżej stawu ramiennego, 2 – jedno powyżej stawu ramiennego, 3 – obydwa powyżej stawu ramiennego),

Rys.2. Położenie ramion 

• położenia nóg (siedem pozycji: 1 – pozycja siedząca, 2 – stojąca z nogi wyprostowanymi, 3 – stojąca z jedną nogą wyprostowaną, 4 – stojąca z nogami zgiętymi, 5 – stojąca z jedną nogą zgiętą, 6 – klęczenie na jednym lub obu kolanach, 7 – chodzenie),

Rys 3. Położenie nóg 

• obciążenia zewnętrzne w kg (trzy kody: 1 – mniejsze od 10 kg, 2 – 10 do 20 kg, 3 – powyżej 20 kg).

W trakcie analizy obciążenia istotne są siły wywierane przez pracownika podczas wykonywania każdej czynności roboczej. Klasyfikacja siły jest zależna od płci pracownika. W kryteriach uwzględniono uregulowane prawnie obowiązujące w Polsce, odnoszące się do różnych populacji pracowników zasady postępowania. Podnoszony ciężar został różnicowany ze względu na mężczyzn, kobiet i młodocianych.

Tabela 1. Kod siły zewnętrznej

Jak już wyżej wspomniano podczas oceny ryzyka zawodowego metodą OWAS bierze się pod uwagę kody wynikające z: położenia pleców, położenia ramion, położenia nóg i obciążenia zewnętrznego, które tworzą czterocyfrowy kod. Dzięki takiej kombinacji określone jest ryzyko narażenia na MSDs (zaburzenia układu mięśniowo-szkieletowego) oraz kategorie działania, za pomocą których możliwa będzie poprawa warunków pracy na badanym stanowisku.

Tab. 2. Wyznaczanie kodu pozycji ciała

Tab. 3. Kategorie oceny obciążenia statystycznego

Podczas gdy osoba jest pochylona do przody (2), trzyma obie ręce powyżej stawu ramiennego (3) i stoi na nogach wyprostowanych (2), nie obciążają go żadne siły zewnętrzne (1), wtedy kod pozycji wynosi 2321 i znajduje się w kategorii ryzyka 2.

Wymuszone i niewymuszone pozycje pracy różnią się od siebie tym, że przy pozycji wymuszonej zostaje ona narzucona poprzez konstrukcję stanowiska pracy, a także od czynności związanych z pracą. Charakteryzuje się brakiem możliwości modyfikacji, gdy pracownik poczuje dyskomfort. Pozycja niewymuszona wyróżnia się możliwościom swobodnej modyfikacji przystosowanej do preferencji pracownika.

Tab. 3. Opis kategorii obciążenia statycznego

Po określeniu kategorii ryzyka i określeniu czasu utrzymania pozycji możliwa jest ocena ryzyka. Pozycja dzięki, której określana jest dana czynność to taka którą przyjmuje się najdłużej podczas jej wykonywania. Jest on określony w % co znaczy, że 100% jest to czas zmiany roboczej.

Tab. 4. Czas utrzymania danej pozycji

Ocena ryzyka zawodowego metodą OWAS można również wykonywać w programie komputerowym np. WinOWAS, 3D Static Strength Prediction Program (3DSSPP), STER, Virtuity ViveLab Ergo Xsens.

WinOWAS wykonywany jest za pomocą 5 etapów:

• definiowanie zadań na stanowisku pracy,
• określenie pozycji tułowia, kończyn górnych, kończyn dolnych, a także obciążenia zewnętrznego według kodów OWAS (powinno się wziąć pod uwagę tempo wykonywanych czynności),
• wyznaczenie kategorii obciążenia,
• określenie liczby kodów pozycji przypisanych do poszczególnych kategorii oddzielenia dla pozycji wymuszonych i niewymuszonych.

3D Static Strength Prediction Program (3DSSPP) - aby rozpocząć należy na początku wykonać zdjęcia postaci czterech pozycji przyjmowanych podczas pracy. Wskazane jest, aby były to zdjęcia kolejno: z góry, z przodu, z boku oraz poglądowe. Charakteryzuje się 8 etapami:

• sporządzenie kompletnej bazy zdjęć postawy ciała przyjmowanej podczas pracy,
• wgranie odpowiednich zdjęć odnoszących się do wybranego okna przeglądu lub widoku w programie,
• wprowadzenie wstępnych ustawień programu,
• wybranie jednej z predefiniowanych pozycji ciała,
• wstępne zasymulowanie postawy w oknach widoku krawędziowego,
• sprecyzować zasymulowanej postawy,
• ustalenie położenia palców rąk,
• raportowanie (składa się z szeregu raportów na temat obciążeń i uciążliwości danej pozycji przyjmowanej podczas pracy).

Virtuity ViveLab Ergo Xsens jest to oprogramowanie do którego dołączone są 17 czujników, których zadaniem jest przechwycenie ruchu. Czujniki rozmieszone są po ciele na: głowie, szyi, ramionach, przedramionach, nadgarstkach, dłoniach, miednicy, udach, łydkach oraz stopach. Dzięki takiemu rozstawieniu możliwa jest dokładniejsza, dogłębniejsza i bardziej szczegółowa analiza ergonomiczna. Plusem jest, że nie krępuje ruchów i jej zasięg wynosi 300 metrów. Każdy ruch pracownika jest raportowany i po podsumowaniu widać co należy poprawić, aby lepiej zorganizować działania korygujące, a także określa jaką osobę należy wybrać do pracy na analizowanym stanowisku.

Przykład wykorzystania metody OWAS

Pracownik jest zatrudniony na stanowisku glazurnik. Jednym z jego zadań jest czynność fugowania.

Podsumowanie metody OWAS

Metoda OWAS charakteryzuje się bardzo dużą popularnością. Jest ona szczególnie przydatna podczas przeprowadzania oceny dolegliwości układu mięśniowo-szkieletowego, gdzie występują duże urozmaicenia czynności roboczych, przydatne jest to w celu określenia pozycji ciała najbardziej istotnych z punktu widzenia obciążenia pracownika. Metoda OWAS skupia się na bazie kodów opisujących położenie pozycji ciała (tułowia, ramion i nóg), jak również kodu siły zewnętrznej. Za pomocą określonych kodów możliwe jest wyznaczenie odpowiedniej kategorii oceny obciążenia, która wskazuje skale ryzyka (małe, średnie czy duże). Zwraca się dużą uwagę na problem związany z nietypową i uciążliwą pozycją ciała przy pracy. Głównym celem ORZ metodą OWAS jest ujawnienie i ewentualna korekta niepożądanych pozycji poprzez modyfikacje stanowiska pracy, a także poinformowanie pracowników o tym jak prawidłowo zapobiegać powstaniu skutków narażenia na zagrożenie. W łącznej ocenie obciążenia statycznego, szczególnie przy pracach rutynowych, większe znaczenie ma czas utrzymywania niekorzystnych pozycji ciała niż sam fakt ich pojawienia. Kategorie oceny stanowiska pracy według metody OWAS są dodatkowo zróżnicowane zależnie od tego, czy pozycje ciała są wymuszone lub niewymuszone, a w ostatecznej interpretacji wyników oceny wzięto pod uwagę względny czas utrzymywania danej pozycji w odsetkach czasu zmiany roboczej. Zmiany, które można wprowadzić na stanowisku pracy mogą wynikać ze struktury przestrzennej stanowiska, która wpłynie na pozycje przyjmowanej podczas pracy, a także można wprowadzić zmiany w organizacji tj. wydłużenie przerw w pracy, częsta rotacja pracowników na danym stanowisku pracy, rozszerzenie zakresu obowiązków pracowników. Zaletą metody jest kompleksowe ujęcie zagadnienia, a także względna prostota wynikająca ze zwyczajnej obserwacji stanowiska pracy. Inną zaletą jest fakt, że jest ona ukierunkowana na działania korekcyjne, a nie tylko na identyfikację ryzyka zawodowego. Dodatkowym plusem jest to, że możliwa jest ocena ryzyka zawodowego metodą OWAS przy użyciu programu komputerowego, co ułatwia jej przeprowadzenie. Wadami metody jest czasochłonność w prowadzeniu danej oceny, konieczność jest wykonania zdjęć z bok i z przodu osoby badanej, a także dokonać zbliżenia podczas pracy manualnej. Podczas wykonywania ręcznej oceny obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego mogą pojawiać się błędy w określeniu kątów, w szczególności stawów, w głównej mierze przy wykonywania bardzo szybkich ruchów.
Ocena ryzyka zawodowego metodą OWAS jest bardzo popularną metodą w celu identyfikacji ryzyka związanego z obciążeniem układu mięśniowo-szkieletowego, jak również jest pomocna w określaniu działań korygujących na stanowisku pracy.