Metoda Wskaźników Kluczowych (KIM – Key Item Method)

Wstęp

Zgodnie z Kodeksem pracy pracodawca jest zobowiązany do oceniania i dokumentowania ryzyka zawodowego związanego z wykonywaną pracą oraz informowania pracowników o istniejącym zagrożeniu na stanowisku pracy; dodatkowo powinien wdrażać niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające dane ryzyko lub a nawet je eliminujące, wykorzystując w tym celu najnowsze osiągnięcia nauki i techniki.

Jednym z podstawowych zagrożeń znajdujących się na stanowisku pracy jest obciążenie układu mięśniowo-szkieletowego. Nadmierne i niewłaściwe obciążenie układu ruchu może doprowadzić do wielu urazów i dolegliwości. Najczęściej pojawiającymi się powikłaniami są: zapalenie stawów, zapalenie pochewek ścięgnistych, zapalenie ścięgien, ból mięśni, zwyrodnienie stawów kręgosłupa oraz zapalenie nerwów. W zależności od rodzaju stanowiska pracy będą się zmieniać rodzaje powikłań pojawiające się w późniejszym czasie. Obserwuje się często, że pracownik, który jest narażony na obciążenie układu mięśniowo-szkieletowego może odczuwać ból już podczas wykonywania danej czynności, a często nawet dopiero po jakiś czasie.
Na zaburzenie układu mięśniowo-szkieletowego (MSDs – Musculoskeletal Disorder) wyróżnia się podstawowe czynniki tj.:

• pozycja ciała,
• wywierana siła,
• czas utrzymania.

Wyróżnia się dwa podstawowe rodzaje obciążeń: statyczne i dynamiczne. Ponadto określa się dwie drogi powstania urazów:

• kumulacyjne – są skutkami wielokrotnego i/lub długotrwałego dźwigania nawet niewielkich ciężarów podczas wykonywania prac na stanowisku,
• ostre – wynikają z przekroczenia normy podnoszenia ciężarów lub wypadku przy pracy.

Problemami, które mogą zwiększyć powstanie urazu jest:

• podnoszenie ciężaru, gdy jest zbyt ciężki, duży, trudny do utrzymania, niestabilny, trudny do objęcia oraz ograniczający widoczność,
• zbyt męczące, wykonywane za często i długo czynności,
• przyjmowanie niewygodnej pozycji podczas pracy (zginanie lub skręcenie tułowia, zginanie nadgarstków, sięganie zbyt daleko lub zbyt wysoko).

Ważne jest określenie czynników, które mogą powstać podczas wykonywania pracy na danym stanowisku. Pomoże to w zminimalizowaniu występowania wypadków przy pracy, a także powstawaniu chorób zawodowych, na które jest narażony pracownik. W celu oceny warunków pracy podczas czynności przenoszenia ładunków wykorzystuje się metodę KIM.

Dokumentacja obciążenia układu mięśniowo szkieletowego metodą wskaźników kluczowych KIM

Funkcją tej metody jest ocena ryzyka na poziomie klasyfikacji dla ręcznego przemieszczania ciężarów. Została stworzona przez Niemiecki Instytut Bezpieczeństwa i Higieny Pracy, a także Komitet Landowy ds. Bezpieczeństwa i Higieny Prac. Dodatkowo w przedsięwzięciu wzięli udział: praktykanci i specjaliści w dziedzinie bhp, lekarze medycyny pracy, pracodawcy, organizacje pracownicze, instytucje ubezpieczeniowe oraz naukowe. Praca nad projektem trwała pięć lat i składała się z badań naukowych oraz praktycznych. Wersja końcowa ujrzała światło dzienne w 2001 i 2002 r.

W metodzie KIM wyróżnia się dwa odrębne arkusze kalkulacyjne osobna dla czynności ciągnięcia i pchania (A), a osobno dla czynności podnoszenia, trzymania i przenoszenia (B). Ta ocena warunków prac wykonywanych ręcznie skupia się na pojedynczych czynnościach, a także odnosi się do całego dnia roboczego. Metoda składa się z 3 kroków:

• określenie punktów klasyfikacji czasu, za pomocą szacowania, w oparciu o ustalone kryteria znajdujące się we właściwych tabelach,
• określenie punktów wskaźników kluczowych - wyróżnia się 4 wskaźniki dla czynności ciągnięcia i pchania (A): masa, dokładność ustawienia, postawa ciała, a także warunki pracy, a dla czynności podnoszenia, trzymania i przenoszenia (B) wyróżnia się 3 wskaźniki (masa, postawa ciała, warunki pracy),
• ewaluacja (ocena) – polega na działaniu matematycznym składającą się z wartości punktowej, dzięki której możliwe będzie wyznaczenie poziomu ryzyka wraz z opisem obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego pracownika.

Wypełnianie dokumentów w arkuszach kalkulacyjnych są do siebie podobne dla obu czynności (A, B). Podczas wyznaczania wartości punktowej dla poszczególnych wskaźników ważne jest, aby osoba uprawniona posiadała odpowiednią wiedzę na temat ocenianej czynności składowej. Metoda KIM skupia się na jednym dniu roboczym, ale uwzględnia podział na operacje składowe. Jeśli pojawiają się różne warunki, które ulegają zmianie (np. masa ładunków lub warunki środowiska pracy), wtedy przyjmuje się warunki uśrednione, w przypadku znacznego wahania lub jeśli praca składa się z dużej liczby składowej, wtedy zaleca się wykonanie odrębnych ocen. W celu większej dokładności przyporządkowania wartości punktowej do rzeczywistego obciążenia uznaje się interpolację wyników.
Jak już wcześniej wspomniano wyróżnia się dwa odrębne arkusze kalkulacyjne. Poniżej będą przedstawione instrukcje dla obu z nich.

Metoda KIM dla ciągnięcia i pchania (A)

Pierwszą czynnością jest określenie punktów klasyfikacji czasu (T) wyznacza się za pomocą tablic osobno dla ciągnięcia i pchania na krótkich dystansach z częstym zatrzymaniem się oraz na dłuższych dystansach. Ciągnięcie i pchanie na krótkich dystansach z częstym zatrzymywaniem się - determinowane jest częstością, natomiast na dłuższych dystansach określany jest za pomocą łącznej odległości.
Na początku warto wspomnieć, że należy wybrać tylko jedną kolumnę.

Tabela 1. Ustalenie punktów klasyfikacji czasu

Krok drugi polega na określeniu punktów klasyfikacji wskaźników kluczowych: przemieszczanej masy, dokładności ustawiania i prędkości ruchu, postawy i warunków pracy.
Jako pierwsze wyznacza się przemieszczaną masę, która określana jest na podstawie tabeli 2.

Tabela 2. Ustalenie punktów klasyfikacji masy, dokładności ustawienia, prędkości postawy i warunków pracy

Komórki zaznaczone kolorem szarym wskazują wartości krytyczne, które wiążą się z kontrolą nad ruchem wózka przemysłowego/ładunku zależnym w dużej mierze od umiejętności i siły fizycznej. Gdy komórka nie ma liczby, a posiada kolor biały to oznacza, że należy unikać takiego obciążenia, ponieważ konieczna jest siła działania, przy której łatwo przekroczyć maksymalną możliwą siłę fizyczną. Komórki zaznaczone na czerwono wskazują warunki, których należy bezwzględnie unikać, ponieważ niezbędna siła do wykonania może wykraczać poza możliwościami fizycznymi pracownika (lub masa przewyższa wartość dopuszczalną).

Następnie należy określi dokładność ustawiania i prędkości ruchu, która określania jest dzięki tabeli 3. Prędkość opisana jako „szybko” jest równa prędkości normalnego chodzenia. Podczas warunków, kiedy prędkość jest wyraźnie większa możliwe jest rozszerzenie tabeli i przyznanie 4 lub 8 punktów. Możliwe jest również interpolacja wyników.

Tabela 3. Ustalenie punktów klasyfikacji prędkości ruchu

Ważne jest aby zapamiętać, że średnia prędkość marszu to ok. 1 m/s.

Następnie określa się postawę ciała, która jest wyznaczona za pomocą piktogramów (tabela 4), dzięki którym możliwe jest lepsze zobrazowanie pozycji ciała podczas pojedynczych czynności wykonywanych związku z pracą. W przypadku gdy przyjmuje się dużo różnych postaw, punkty klasyfikacji tego wskaźnika kluczowego powinny być uśrednione (nie należy przyjmować sporadycznych wartości ekstremalnych). Warto wziąć pod uwagę typową postawę. Powinno się zignorować większe pochylenie ciała, które występuje przy rozpoczynaniu czynności, hamowaniu lub przetarciu, tylko wtedy, gdy występują one sporadycznie.

Tabela 4. Ustalenie punktów klasyfikacji punkty klasyfikacji postawy

Ostatnim czynnikiem są warunki pracy, które określa się dla danego stanowiska. Obejmuje on zasadnicze główne elementy składające się na warunki pracy, nie bierze natomiast pod uwagę chwilowego dyskomfortu, który nie ma wpływu na bezpieczeństwo pracy.

Tabela 5. Ustalenie punktów warunków pracy 

Ostatnim krokiem jest ocena ryzyka, której zadaniem jest określenie zagrożeń związanych z czynnościami (obliczane jest jako suma punktów klasyfikacji wskaźników kluczowych pomnożona przez punkty klasyfikacji czasu). W sytuacji, gdy czynności wykonuje kobieta, wynik jest pomnożony przez 1, 3. Wynika to z wydajności kobiet, która stanowi 2/3 przeciętnej wydajności mężczyzn.

Schemat 1. Ocena ryzyka dla czynności ciągnięcia i pchania

Tabela 6. Określenie oceny ryzyka

1) Pod określeniem „mniej odporne osoby” kryje się wiek powyżej 40 lat lub poniżej 21 lat, a także pracownicy, którzy od niedawna wykonują dany zawód i osoby chore.
2) Wymagania projektowe można wyznaczyć w odniesieniu do liczby punktów z tabeli. Można uniknąć zbyt wysokiego stresu zmniejszając wagę, poprawiając warunki wykonywania pracy lub skracając czas obciążenia.

Podczas gdy wynik obciążenia w dużej części zawiera postawę oceny może powodować prawdopodobieństwo wystąpienia uszczerbku na zdrowiu. Istota i poziom szkód nie został dokładnie określony. Ocena sumaryczna jest trudna do określenia. Przy określaniu działań korygujących należy zwrócić uwagę na wartości w klasyfikacji czasu pracy, jeśli wynik będzie wysoki to należy wprowadzić zmiany w organizacji, natomiast jeśli klasyfikacja masy będzie wysoka, wtedy należy dążyć do zmniejszenia masy i/lub zastosowania wózka przemysłowego. W trakcie kiedy zakres ryzyka będzie wysoki przy klasyfikacji prędkości ruchu i dokładności ustawienie, wtedy warto zastosować prowadnice i zderzaki zatrzymujące, których zadaniem będzie zmniejszenie obciążenia roboczego, jednak gdy klasyfikacja będzie miała wysoką wartość, wtedy należy poprawić rozplanowane miejsca pracy.

Przykład wykorzystania metody KIM dla ciągnięcia i pchania

Pracownik jest zatrudniony na stanowisku pracownik gospodarczy. Zajmuje się głównie załadunkiem ziemi na taczkę, przejazd taczką, wywróceniem taczki, rozgrabianiem i powrotem. Jego dzienne statystyki to: 1500 kg dziennie, 5 kg na łopatę, 10 łopat na taczkę, 30 taczek dziennie, a droga, którą pokonuje w ciągu dnia to 2 km.

Dla czynności przejazd taczki:

• określenie punktów klasyfikacji czasu: 4 – łączny dystans wynosi w ciągu dnia wynosi 2 km, 
• przemieszana masa/środek transportu: 1 – taczka ma ciężar około 50 kg,
• prędkość ruchu: 1 – niska (<0,8 m/s),
• postawa: 2 – tułów lekko pochylony do przodu,
• warunki pracy: 4 - jezdnia niebrukowana, 
• ocena: 32.

Zakres ryzyka znajduje się na poziomie 3 co znaczy, że sytuacja mocno zwiększa obciążenie i może doprowadzić do wystąpienie przeciążenia fizycznego u osób o przeciętnej odporności. Jest to spowodowane głównie ilością powtórzeń czynności pchania, a także warunkami pracy. Na takim poziomie ryzyka zalecane jest ponowne zaprojektowanie miejsca pracy może to dotyczyć np. organizacji pracy i zwiększenie przerw pomiędzy czynnościami.

Dla czynności grabienie:

• określenie punktów klasyfikacji czasu: 2 – liczba operacji w ciągu dnia roboczego jest równa 30,
• przemieszana masa/środek transportu: 0,5 – grabie nie ważą więcej niż 5 kg,
• prędkość ruchu: 1,
• postawa: 2 – tułów lekko pochylony do przodu,
• warunki pracy: 2 – podłoga lekko nierówna,
• ocena: 11

Zakres ryzyka znajduje się na poziomie 2 co znaczy sytuację zwiększonego obciążenia i może powodować do wystąpienie przeciążenia fizycznego u osób mniej odpornych. Na takim poziomie ryzyka pomocne jest ponowne zaprojektowanie miejsca pracy.

Metoda KIM dla podnoszenia, trzymania, przenoszenia (B)

Pierwszym krokiem jest określenie punktów klasyfikacyjnych czasu (T), w której wyróżnia się trzy formy przemieszczenia ciężarów tj.:

• regularne, powtarzalne czynności (operacje) krótkiego podnoszenia, przemieszczania i opuszczania ładunków – determinowane liczbą czynności (operacji),
• zadania charakteryzowane za pomocą trzymanych ciężarów – uwzględnia łączny czas trzymania (liczony za pomocą przemnożenia liczby operacji trzymania, a także czasu trwania pojedynczej operacji),
• zadania opisujące przemieszczenie ciężaru – uwzględnia się łączną drogę przebytą z ładunkiem (bierze się po uwagę prędkości 4 km/h ≈ 1 m/s).

Ważne jest, aby wspomnieć na samym początku, że wybiera się tylko jedną kolumnę.

Tabela 7. Ustalenie punktów klasyfikacji czasu (T)

Kolejnym krokiem jest określenie punktów klasyfikacji wskaźników kluczowych: ładunku (L), postawy (P) i warunków pracy (C) za pomocą poniższych tabel, które rozróżniają płeć (L), piktogramy (P) i opis stanowiska (C).

Przy pracy transportowej zdarzają się ładunki o różnej masie, wtedy do określenia punktów klasyfikacyjnych obciążenia bierze się pod uwagę wartość uśrednioną, jednak należy pamiętać, że zakazane jest, aby masa jednego ładunku przekraczała ciężar założony w arkuszu (40 kg dla mężczyzn i 25 kg dla kobiet). Przyjąć należy wartość obciążenia efektywnego. Warto zapamiętać, że jeśli ładunek jest ciągnięty lub pchany, wtedy dokonuje się odrębnego szacowania.

Tabela 8. Ustalenie punktów klasyfikacji obciążenia postawy i warunków pracy

1) „Obciążenie efektywne” definiuje się jako działania niezbędne do przesunięcia ciężaru. Siła działania nie zawsze jest równa masie obciążenia np.: przy przechylaniu pudła kartonowego na pracownika oddziałuje jedynie 50% masy obciążenia, a przy korzystaniu z wózka – jedynie 10%.

Postawa dla każdej pojedynczej czynności powinna być przypisana osobno. Podczas gdy przyjmowane są różne postawy ciała punkty klasyfikacji tego wskaźnika mogą mieć wartość uśrednioną (nie zaleca się brać pod uwagę sporadycznych wartości ekstremalnych).

Tabela 9. Określenie punktów klasyfikacji postawy ciała

Wyznaczenie warunków pracy odnosi się do zasadniczych, głównych elementów warunków pracy występujących na danych stanowisku. Nie bierze się pod uwagę chwilowego dyskomfortu, który nie ma wpływu na bezpieczeństwo pracy.

Tabela 10. Określenie punktów klasyfikacji warunków pracy

Ostatnim krokiem jest ewaluacja (ocena), dla każdego zadania na podstawie oceny ryzyka wynikające z czynności związanych z pracą (obliczanego jako sumę punktów klasyfikacji wskaźników kluczowych pomnożonych przez punkty klasyfikacji czasu.

Schemat 2. Ocena ryzyka dla czynności podnoszenia, trzymania, przenoszenia

Ocena sumaryczna jest trudna w przypadku szeregu zadań związanych z przemieszczaniem ręcznym, wynika to z wykraczania poza informacji zakres analizy orientacyjnej. W sytuacji tej niezbędne jest skorzystanie z rozszerzonych procedur oceny ryzyka. Wnioski i działania korygujące nasuwające się w trakcie planowania prac charakteryzują się tym, że jeśli jest:

• wysokie T – zaleca się zmiany w organizacji,
• wysokie L – zaleca się zmniejszenie masy ładunków i/lub zastosowanie urządzeń pomocniczych,
• wysokie P – zaleca się poprawę warunków ergonomicznych.

Tabela 11. Określenie wyników oceny ryzyka

1) Jak pod tabelą 6.
2) Jak pod tabelą 6.

Przykład wykorzystania metody KIM dla podnoszenia, trzymania, przenoszenia

Pracownik jest zatrudniony na stanowisku magazynier. Wykonuje czynności pobierania paczki z przenośnika rolkowego, sprawdzenie, ułożenie na palecie, podczas jednej zmiany roboczej powtarza te czynności 600 razy (600 paczek dziennie), z czego pojedyncze paczki ważą 12 kg.

• ustalenie punktów klasyfikacji czasu (T): 8 – powtarzanie czynności 600 razy, 
• ustalenie punktów klasyfikacji obciążenia postawy i warunków pracy: 2 - paczka waży 12 kg, 
• określenie punktów klasyfikacji postawy ciała: 2 – ładunek blisko ciała,
• warunki pracy: 0, 
• ocena: 32.

Zakres ryzyka znajduje się na poziomie 3 co znaczy, że sytuacja mocno zwiększa obciążenie i może doprowadzić do wystąpienie przeciążenia fizycznego u osób o przeciętnej odporności. Jest to spowodowane głównie ilością powtórzeń czynności. Na takim poziomie ryzyka zalecane jest ponowne zaprojektowanie miejsca pracy może to dotyczyć np. organizacji pracy i zwiększenie przerw pomiędzy czynnościami.

Dokumentacja oceny obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego metoda KIM

Dokumentacja przykładowo mogłaby zawierać:

• stronę tytułową, zawierającą datę przeprowadzenia, skład zespołu powołanego do wykonania dokumentacji, a także miejsce na zatwierdzenie dokumentu przez pracodawcę/osobę upoważnioną,
• instrukcję do metody wskaźników kluczowych (KIM),
• opis i wymagania stanowiska pracy,
• charakterystykę czynności wykonywanych na stanowisku pracy (np. obsługa ręcznego wózka transportowego, obsługa taczki roboczej, ręczne pobieranie narzędzi skrawających oraz oprzyrządowania technologicznego, transport ręcznych produktów gotowych, pobieranie półfabrykatów do obróbki, odłożenie gotowego produktu w wyznaczone miejsce składowania itp.),
• wyniki pomiarów i obserwacji na stanowisku pracy,
• przedstawienie graficzne wyników,
• plan działań korygujących ryzyko zawodowe dla stanowiska pracy.

Na pierwszej stronie dokumentacji należy zawrzeć informację o osobie zatwierdzającej. Ostatnia strona natomiast powinna zawierać miejsce na podpis pracownika, który potwierdza zapoznanie się z ryzykiem zawodowym, zgodnie z art. 226 Kodeksu pracy i § 39c Rozporządzenia w sprawie przepisów ogólnych w dziedzinie bhp.

Podsumowanie metody KIM

Metoda wskaźników kluczowych jest orientacyjną oceną warunków pracy podczas zadań związanych z ręcznymi pracami transportowymi. Tego rodzaju prace charakteryzują się tym, że osoba uprawniona powinna w sposób prawidłowy określić klasyfikację punktową wszystkich wskaźników. Przy założeniu, że jeśli wyniki będą wstępnie złożone i będą oparte na przypuszczeniach, to może stworzyć duże prawdopodobieństwo otrzymania wyników abstrakcyjnych. Zaletą metody jest łatwe planowanie działań korygujących i zapobiegawczych, co przyczynia się do zmniejszenia kosztów. Spowodowane jest to faktem, że zmiany następują w określonej dziedzinie, a nie ma potrzeby modyfikacji całego stanowiska. Warto zapamiętać, że granice pomiędzy poziomami ryzyka są płynne, a spowodowane jest to indywidualnymi technikami pracy i odmiennymi warunkami wykonywania zadań roboczych realizowanych przez pracowników. Jak już wcześniej wspomniano, poziomy ryzyka należy traktować orientacyjne z ukształtowaniem wzrostu liczby punktów, przy których rośnie też ryzyko przeciążenia układu mięśniowo-szkieletowego. Przy wykonywaniu oceny obciążenia układu ruchu powinno się pamiętać, że nie wszystkie czynności mogą być oceniane z wykorzystaniem tej metody, zwłaszcza przy aktywnościach bardzo złożonych. Przeprowadzenie głębszej analizy wymaga obszernej wiedzy z zakresu ergonomii stanowisk pracy. W trakcie, gdy na stanowisku pracy pojawi się wypadek, wtedy należy skorzystać z innej metody do obliczenia ryzyka zawodowego m.in. składającej się z szczegółowej analizy postawy ciała pracownika, biorące pod uwagę poszczególne części ciała. W celu określenia zagrożenia ręcznych prac transportowych można również wykorzystać metodę MAC, która w bardziej dokładny sposób określa pozycje ciała i warunki przemieszczania przez co jest metodą dłuższą.